De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 1]

[Nummer 1]

In memoriam Antoon Coolen

Met Antoon Coolen is een groter schrijver heengegaan dan men zich over het geheel genomen in ons land en in zijn literatuur-geschiedschrijving en kritiek tegenwoordig bewust is. Als van zovele van zijn tijdgenoten is zijn waardering aan sterke heffingen en dalingen onderworpen. Voor een deel deden zich die gelijktijdig en naast elkaar voor. Want men kan een geliefd en gevierd schrijver zijn, veel gelezen en gevraagd zonder aan het best-sellerschap en het succes ook maar iets van het hoge gehalte van het werk en het ernstige kunstenaarschap op te offeren, en toch in de actuele literaire critiek- en literatuurhistorie naar een stereotiepe plaats van te weinig aanzien teruggedrongen blijven. Dit heeft zich met Coolen duidelijk voorgedaan. Hem was nu eenmaal de plaats aangewezen van wat men bij voorkeur noemt een ‘regionaal schrijver’, en die qualificatie is dan gemeenlijk niet bedoeld als een enkel geografische situering van zijn stof maar als een qualitatieve beperking, de aanwijzing van een minder ruime horizon, en van de beschrijving van als minder interessant of belangrijk geacht boeren- en dorpsleven. Marsman heeft hem aldus reeds getypeerd en men is hem dat stempel volgzaam en hardnekkig blijven opdringen. Daardoor heeft men niet kunnen en willen zien welk een rijke verbeelding deze geboren verhaler bezat, en hoe hij wist door te dringen tot in de vreemde geheimen en zonderlinge doolhoven van de menselijke ziel zoals die zich alom kan openbaren, ook als er geen stad, ook als er geen nadrukkelijke psychologische analyse aan te pas komt. Het wemelt in zijn boeken van mensen als scheefgewaaide bomen en gedrongen knotwilgen, van innerlijke bultenaars en manken. Hij heeft in beperkte omgeving (en waarlijk weer niet eens zo beperkt) de menselijke bedoening gadegeslagen met een onverbiddelijke scherpte van observatie en zwijgzame deernis, hij heeft daarbij een groot meesterschap van verhalen ontplooid zoals in ons land zelden of nooit geëvenaard en nauwelijks overtroffen is. Hij heeft voor altijd onvergetelijke

[p. 2]

figuren geschapen in de grote romans van voor de oorlog, in Dorp aan de rivier, Herberg in 't misverstand en De goede moordenaar, en in die van na de oorlog, waarin opnieuw zijn kracht en zijn meesterschap bleken als romanarchitect, in De vrouw en de zeven slapers, De grote voltige en Stad aan de Maas (merkwaardig pendant van ‘dorp aan de rivier’).

Hij was een geboren en begenadigd romanschrijver, in de werkelijke zin van het woord, want zijn werk was evenals dat van Van Schendel nooit een voorwendsel om zichzelf te bespieden of een mislukte poging zich van zichzelf los te redeneren zoals in deze tijd de roman in toenemende mate is geworden; zijn problemen, zijn mensenvisie, zijn levensliefde gingen in zijn figuren schuil maar waren er des te intenser door tot kunst verwerkt. Hij ging er nooit op uit om de wereld te bekijken met een spiegeltje in de hand voor zelfaanschouwing, maar hij trok rond als Diogenes met enkel een lantarentje op zoek naar mensen.

Als men het eens beproefd had en volgehouden hem voor een Nobelprijs voor te dragen, zouden zijn kansen niet gering geweest zijn, en hij zou meer dan één winnaar van deze prijs, die weleens vaker in de ‘regionale’ sfeer viel, zichtbaar hebben overtroffen. Zijn zeer grote bekendheid, al voor de oorlog in landen als Duitsland en Tsjechoslowakije, waar ongeveer al zijn werken werden vertaald, zou hem een goede kans hebben doen maken.

In de oorlog weigerde hij van Hitlers handlangers de zgn. Rembrandtprijs in ontvangst te nemen, hij is voor bedreiging moeten vluchten en zijn geliefde huis en werkplaats in Waalre werden leeggeroofd. Maar hij klaagde nooit. Onder alle omstandigheden van vooren tegenspoed is hij onverstoorbaar zijn werk blijven doen, trouw en gesloten, stil en blijmoedig, misschien toch soms met een stille verbetenheid die echter onmerkbaar bleef. Hij werkte, in soberheid en eenvoud, streng voor zich zelf, nooit aflatend, altijd geïnspireerd.

Ook het eenvoudigste werk deed hij goed, een juryrapport, een kenschets van een landstreek, een geschiedenis van een industrie, met dezelfde vereniging

[p. 3]

van liefde en vakmanschap. Midden uit het werk is hij opeens weggeroepen. Er stond nog zoveel te doen. Zijn werk kan alleen meer binnen het bereik der waardering komen, de gaafheid en kracht ervan kunnen het inzicht niet doen uitblijven, dat hij tot de groten behoorde.

Anthonie Donker