De Nieuwe Stem. Jaargang 16

Ex libris

Dr. C.W. Rietdijk, Vooruitgang, cultuur en maatschappij, Stafleu. Leiden 1959.

Bovengenoemd boek is duidelijk geschreven door iemand die zich gedreven voelde op wetenschappelijk niveau een min of meer onaantastbare kritiek te leveren op een in zijn ogen vrijwel geheel gebrekkige maatschappij, en de even onaantastbare plannen te verschaffen om alle tekorten uit de wereld te helpen. De schrijver heeft een vrijwel encyclopedische aanval ondernomen op al die irrationele elementen in denken en handelen die het geluksstreven zouden belemmeren. Sociale machtsgroepen, irrationele theorieën in de geesteswetenschappen en vele taboes moeten het ontgelden. Deze veelzijdige kritiek wordt gebaseerd op vaak originele interpretaties van de resultaten van wetenschappen als de psychologie, de economie, de sociologie, de politiek en de geschiedenis. Hoewel het boek consequent rationalistisch is van opzet, blijkens echter de feitenverzamelingen die het als bewijskrachtig aanvoert, soms alleen illustratieve betekenis te hebben. Dit doet echter weinig af aan de waarde van het kritische standpunt dat de schrijver inneemt.

Centraal in zijn streven naar de bevrijding van het individu uit de sfeer van vooroordelen en heiligheden, is R.' theorie betreffende wat hij de cultusneurose noemt. Hij wil namelijk diegenen die in hun gebondenheid aan cultusbegrippen als ‘vaderland’, ‘koning’, ‘god’ de zin van hun leven voelen, ervan doordringen dat hun vereringsobject niets anders is dan een neurotische compensatie, een surrogaat voor werkelijke wensvervullingen die door de repressie van bepaalde verlangens niet zouden zijn verwezenlijkt. Sterk legt de schrijver er de nadruk op dat een cultusneurotische bevolking een gemakkelijke prooi zou kunnen worden van machtsgroepen die zich ten koste van die bevolking zouden willen bevoordelen. Hij zou de

[p. 128]

mensheid even kritisch en rationalistisch willen maken als hij zelf meent te zijn. Bevrijd van hun cultusneurose zouden de volken eindelijk de noodzaak voelen al hun krachten te geven aan de bevordering van de vooruitgang. Dan eerst zou het mogelijk zijn de maatschappij volgens utilistische normen, die uitsluitend het geluk van allen beogen, te reorganiseren. Dat hij de irrationele factoren wel eens onderschat, blijkt o.m. uit het feit dat hij het begrip tactiek bij politici uitsluitend als een euphemisme voor misleiding beschouwt. Bepaalde gevoeligheden (b.v. in verband met prestige) zullen waarschijnlijk toch ook in een utilistisch georganiseerde maatschappij wel moeten worden ontzien. De schrijver zou echter elke vorm van tactiek willen weren door de politici met leugendetectors te lijf te gaan.

Vooral trekt het boek te velde tegen de repressie van sexuele wensen, die als oorzaak wordt beschouwd van vele ‘cultusneurotische’ verschijnselen. R.'s pleidooi voor de emancipatie van de sexualiteit is, afgezien van enkele problematische beweringen, op zichzelf interessant, vooral door de grote consequentie waarmee hij ook hier te werk gaat. Behalve een doelmatige huwelijksmarkt wordt ook voorgesteld de productie van mensen geheel volgens utilistische normen aan de behoeften en mogelijkheden aan te passen. ‘De voortbrenging van menselijke lichamen’ bevindt zich, aldus de schrijver, nog ‘en het stadium van de huisindustrie en het particulier initiatief’. In zijn streven op elk terrein van het menselijk leven gebrek in overvloed te doen verkeren, blijkt R. echter meer aandacht te hebben gehad voor die tekorten die zich in het direct-zintuigelijke, materiële vlak bevinden dan voor problemen van meer emotionele aard. De tekorten in de menselijke verhoudingen, de vraagstukken die samenhangen met het individueel isolement, met de dood etc., worden o.i. onbevredigend in een kort slothoofdstuk afgedaan. In dit gebied waar irrationele heilsmiddelen voorlopig wel zullen blijven overheersen, voelt de schrijver zich veel minder thuis en neemt hij zijn toevlucht tot speculaties en inconsequenties. Inconsequent lijkt het ons voor een rationalist van de allure van R. om te verklaren dat hij gelooft in een persoonlijk voortbestaan na de dood omdat het leven anders alle zin voor hem zou verliezen en hem zou voorkomen als een ‘lugubere grap’. Wel geeft hij de parapsijchologie de opdracht de persoonlijke onsterfelijkheid aan te tonen en wel meent hij zelfs dat met behulp van deze beperkte wetenschap het individueel isolement door participatie aan een soort collectief onbewuste zou kunnen worden opgeheven, maar ondanks alle pogingen tot redelijke argumentering blijft het slothoofdstuk schetsmatig en speculatief.

Of het geluk dat dit boek tracht te organiseren ook maar voor een deel te verwezenlijken zal zijn, is problematisch, maar dit doet weinig af aan de grote waarde van het boek als kritische prestatie.

J.W. Oerlemans