De Nieuwe Stem. Jaargang 16

[p. 1]

[Nummer 1]

Fr. de Jong Edz.
Sam de Wolff in memoriam

Het past de redactie van De Nieuwe Stem bij de opening van de nieuwe jaargang De Wolff te herdenken, die in de voorlaatste maand van het afgelopen jaar, 82 jaar oud, overleden is. Met hem toch stierf één der markantste en één der laatste uit een gehele groep generatie-genoten, die in veel opzichten, hoe ook onderling verschillend, leermeesters en voorgangers van de redacteuren zijn geweest, wegbereiders in de richting, die het blad ook tracht uit te zetten.

Zeker, de profetische strijdlust van de oude sociaal democraat, die De Wolff was, draagt andere accenten dan de verdediging van de geestelijke vrijheid, die dit blad meer en meer tot een centrum van meningen gemaakt heeft. Critisch gericht op de ontleding van maatschappelijke verschijnselen, verkondigde hij één dier meningen: die van marxisme, dat, hoe stringent ook, naar de souplesse streeft, het materiële en het geestelijke leven saam te vatten. In deze benaderingswijze zij als element onderkend het maatschappelijk en politiek complement, dat De Nieuwe Stem voor haar geestelijke activiteit onmisbaar acht. Wisselt de verdediging van geestelijke goederen niet van accent, concretiseert zij zich niet verschillend, naarmate samenleving en staat, zich ontwikkelend, die vrijheid van de geest - begrip, zo ruim en zo persoonlijk tevens - op andere wijze belagen... dan wel juist mogelijk maken? Het is in deze balans van macht en mogelijkheid, het is in het literair bewogene ook van een politieke visie, het is in de critische zin ten slotte en bovenal, dat De Wolff's activiteit en die van dit blad menig raakpunt hadden.

Ongetwijfeld is er één heldere lijn, die dit levenspatroon beheerst: die van de critische, ‘onaangepaste’ jongen uit het Fries-Joods gezin, die tevens, via de vertaling door een ander en dus ten dele zijns ondanks, de maker van één der meest nationaal-friese liederen

[p. 2]

bleek te zijn: ‘wêr't de dyk it lân ûmklammet...’ Het is de lijn van de opstandigheid tegen de gemeenschap, die hij tevens - ironie, dialectiek, toeval, voorbestemming? - op één der meest geeigende wijzen dient. Poale Zion, Israël, zouden het ervaren en de socialistische beweging evenzeer als die der vrijdenkers.

Zo breekt die ene heldere lijn in een reeks telkens wisselende tegenstellingen. Wie zich zijn stem herinnert, zoals de meeste Nederlanders die hem als radiospreker hebben leren kennen, besefte zijn algemeen menselijke bewogenheid, én de vastheid van zijn speciale marxistische overtuiging: in de bezwerend profetische taal kwamen zij tot een eenheid van absolute ernst en relativerende gein. Hij had stellige zekerheden zonder dogmatisch te zijn; hij was de vrijdenker met de altijd passende bijbeltekst, de kunstzinnige met wetenschappelijke zin en hij sprak van de toekomst omdat hij het verleden kende. Hij had - bij Heine en Multatuli en Henriëtte Roland Holst! - een literarische ziel: critisch, romantisch en maatschappelijk gekruid, maar zijn beroep, dat na vreugde en val der Amsterdamse urbanisatie door de Sneker jongen uit eigen kracht geleerd werd, was dat van accountant. En toen hij al jaren niet meer actief was in de directe politiek der Amsterdamse S.D.A.P.-afdelingen - voorzitter vaak -, kon men hem nog zien als de snelle berekenaar van verkiezingsuitslagen.

Een partijman dus, De Wolff? Ja, maar geen politicus: zijn functie lag niet in het drieweeks lidmaatschap van de gemeenteraad; en ook: geen trouw volgeling van de partijlijn: immer roerig, ging hij zijn eigen weg, brak met de S.D.A.P. in 1909, met de S.D.P. in 1913, ging niet met de weldra mislukkende - linkse O.S.P. mee toen die in 1932 uit de S.D.A.P. trad, en werd na de oorlog tot tweemaal toe mede-oprichter van een sociaal-democratisch centrum in de P.v.d.A. Beide keren werd zijn werk onder druk van de partijleiding te niet gedaan. Maar altijd nog bléven er, die, als in de oude partij, zeiden: ‘maar Sam zegt...’ en dan volgde een reeks opinies en opinietjes die de invloed verrieden van één der meest bekwamen en betrouwens-

[p. 3]

waardigen - één der echt wetenschappelijken dus uit dat merkwaardig slag van tot zelfbewustheid en klassebewustzijn geraakte Amsterdamse Joodse proletariaat. Het was een bewustzijn, dat in zijn geval ook wel bewust het Joodse element, en dan wel speciaal het zionistische, stuwde. Tegen de heersende stroming in verbond De Wolff, oprichter van Poale Zion, de begrippen socialisme en zionisme. De twee-eenheid Amsterdam-Jeruzalem vond in hem een overtuigd belijder - hij zou er in de oorlog merkwaardigerwijs zijn leven aan danken, doordat hij, voorzien van een emigratie-certificaat via Bergen-Belsen in ruil voor Duitsers belandde in de socialistische staat in opbouw: in wat toen nog Palestina heette. En wanneer daar te zijner ere op de eerste Meidag ‘Morgenrood’ gezongen wordt weet hij - naar zijn eigen ontroerend getuigenis - eerst recht de waarheid van het woord van zijn leermeester Kautsky dat door de wrede trits heen van krijg, krisis en katastrofe een nieuwe wereld daagt.

Staat hij dan daar op het podium als de bewogen profeet - die bewogenheid vond in de abstracte kunst der wiskunde haar structuur en die visie op de toekomst steunde op de kennis van het verleden. Het onbestemde werd hiermede door hem herleid tot bepaalde en tot berekenbare grootheden. De wiskunde in de economie en speciaal in de conjunctuurleer en daardoor ook weer in de geschiedenis - dit was het thema, dat een tijdlang De Wolffs meest eigene was. Hij heeft, cijfers uit Das Kapital II onderheiend met formules, de ‘lange golf’ ontdekt. Op de voorspellingen, die uit zijn methode volgden, bouwden zijn aanhangers: had hij niet gelijk gekregen toen hij de crisis van 1929 voorspelde? Doch zijn tegenstanders spuwden er op. Niet zijn naam werd aan de vinding gegeven. De economische faculteit van de universiteit van Amsterdam weigerde hem het privaatdocentschap, dat hem de kans moest geven, als eens Van der Goes, de marxistische wetenschap uit te dragen. Hij werd te licht bevonden, omdat hij een socialist was, die eerder dacht in grote hypothesen, in formules en klassen, dan in de rangschikking van kleine feiten. Zijn partijgenoten-wethou-

[p. 4]

ders plaatsten hem toch in het bescheiden akademische ambt. Het was in een tijd, dat vooraanstaande socialisten sympathie hadden voor grote hypothesen, althans ze verdroegen. Van 1930 tot 1940 heeft De Wolff voor een uitgelezen schare, meest leden van de sociaaldemocratische studenten club, college gegeven. Zo had hij reeds eerder zich getoond: de docent, die de rode jongeren van ‘De Zaaier’ voor 1914 beleerde - zo zou hij zich tot het laatst tonen: bezieler van radicale jongeren. Eigenlijk handelde hij daarbij steeds over ‘de historie en de mercator’, doch deze vlag - titel van het eerste zijner vele artikelen, critiek op Brugmans intree in Taks fameuze kroniek in 1904 - dekte een voortdurend zwaarder wordende lading. Zonder wiskundige kennis viel aan evenwichtig stouwen niet te denken!

Het waren ook wiskundige gronden, die hij ontdekt had in de joodse mystiek. Zij zou naast zijn herinneringsgeschriften de jaren van zijn later leven vullen. Het werd een studie, waarvan het resultaat helaas posthuum verschijnen moet. Vergissen wij ons, wanneer wij ook in dit werk weer de bepaling van het onbepaalde zien? Dat is in wezen de kenmerkende trek van alle wetenschappelijke pioniersarbeid. Ook in zijn geschiedenis-opvatting komt zij voor. Hij ging er op het pad van Kautskyaans marxisme en dankbaar had hij van Saks geleerd de plaatsbepaling tussen verleden en heden te zien als een voortdurende wisseling van maatschappelijke en dus menselijke mogelijkheden en wensen. Daarom kon hij, éénzame in de gemeenschap, de kentering der tijden met heel zijn ziel ervaren en kon hij nuchter zijn, doch platheid mijden en, zonder in het holle woord te vluchten, profetisch worden.

De Sneeker gymnasiast ontwikkelde zich tot een man van het moderne weten, doordat hij het getal hoog aansloeg - doch hij bleef ‘onaangepast’, omdat hij het op zíjn wijze deed. Doch dan lost zich de conflictsituatie op: hij weet dat eigene te ver-talen en blijkt te behoren aan zijn volk - en men moet dat woord meervoudig duiden - door zijn liefde voor het bezwerende woord.