De Nieuwe Stem. Jaargang 15

[p. 204]

Prosper De Smet
De kunstenaar in groepsverband

Het is vacantie. De zon schijnt. Met vrouw en kind trek ik naar het openluchtbad, waar we een plek veroveren dichtbij het ondiepe kleuterplasje. Om beurten zullen we op de kleine jongen passen; ik het eerst, want het zoeken naar olie en zalf om de zon draaglijk te maken heeft mijn vrouw vermoeid.

Over een boek heen houd ik vaag de jongen in het oog, en reeds zijn de vele geruchten der spelende mensen rondom mij tot een niet meer gehoord lawaai samengesmolten, als mijn aandacht weer wordt gewekt door het zien van bekende bewegingen. Tussen twee andere kleuters springt een meisje wild in het ronde, duidelijk trachtend haar makkertjes aan het lachen te brengen. Die zotte gebaren en sprongen, die wilde kreten, die rare gezichten, ken ik. Dit meisje speelt voor clown, op de manier dat ik het mijn zoontje sinds een paar maanden zie doen. Een kreet, zie, daar komt hij afgelopen op het luidruchtige meisje toe, dat hij even luidruchtig in kindertaal begroet. Ik begrijp het, hij kent die kleuters, het zijn leerlingen uit zijn klas; en ze hebben elkander met clownstreken besmet. Viermaal herhaald, zie ik de gebaren en gezichten van mijn zoon. Zou er dan zulke kracht van hem uitgaan, dat hij zijn stempel op zijn omgeving drukt? vraag ik mij met een begin van fierheid af. Hij is levendig, vol fantasie en autoritair, zodat het niet onmogelijk is. Maar aan de andere kant zou het mij wel verwonderen. Van zijn vader kan hij het niet hebben, want ik ben zeer lang een meeloper geweest. Vooral in mijn kindertijd. En ook literair heb ik in mijn jeugd niets anders voortgebracht dan slecht uitgevoerde mimicry.

Ik houd met toegespitste aandacht het groepje spelende kinderen in het oog, en na een paar minuten heb ik zekerheid: niet mijn zoon, maar het grotere meisje heeft de vorm bepaald waarin haar gezonde kameraadjes hun overtollige energie zullen verspelen. Zij doet ieder zot gebaar voor, de anderen apen na.

[p. 205]

En mijn zoon is de grootste naäper. Gebrek aan spontaneïteit tracht hij door overdrijving en luidruchtigheid te verbergen. Maar niet alleen doordat ze alles vóórdoet, zie ik in het meisje de motor van het groepje: de spontaneïteit waarmee ze handelt is duidelijk te merken. Haar zotte gezichten wekken de lachlust op, terwijl ze bij de anderen slechts grimassen zijn die even doen glimlachen. Hoe wild en schijnbaar ordeloos haar gebaren ook, toch is er nooit een volledige breuk tussen haar persoon in rust en haar persoon in actie. Haar clown-zijn ontspringt harmonisch uit haar persoonlijkheid, terwijl mijn zoon slechts bruske gebaren maakt die niet in verband staan met onbedwingbare innerlijke drang. Of liever: er is wel een onbedwingbare drang tot gebaren maken en luidruchtig zijn, maar de vorm waarin hij het doet is niet direct aan zijn eigen drang ontsproten, en dus niet volledig in harmonie met wat hij is, met de som van zijn gebreken en kwaliteiten.

Ik breng mijn vacantie grotendeels lezend door. Mijn grootste genoegen bestaat er dan in, mij op de lectuur te kunnen concentreren ongehinderd door de achturendag. Het is dus enigszins begrijpelijk hoe ik in die periode aan alles wat ik opmerk literaire bedenkingen vastknoop en naar analogie met de literatuur zoek. Gij hebt waarschijnlijk reeds geraden dat in de loop van mijn gedachten het groepje kleuters groeide tot een groep dichters, en ik van daaruit aan literaire bewegingen in het algemeen begon te denken. De slechte vertoning door mijn zoon gegeven, zijn plagiërend gedrag, dreef mij naar een voor de leden van een groep, enigszins minachtend besluit:

‘Er bestaan geen groepen, geen bewegingen, alleen persoonlijkheden die werken als een magneet’. En hoe vluchtig ik ook mijn blikken liet gaan over de literaire geschiedenis, overal vond ik bewijzen voor mijn stelling: Zola, Kloos, Van Ostayen, Vermeylen waren de magneten die door hun kracht, de in hun jeugd aarzelende jongelingen naar zich toetrokken en hun een levensbeschouwing of een kunstopvatting opdrongen. Voor zijn eerste stappen heeft de kleuter zijn moeder nodig. Ook de artistenziel zoekt naar steun voor zijn

[p. 206]

eerste wankele passen in een artistieke familie. Eens dat hij op eigen benen kan staan verlaat hij zijn geestelijke vader, en is de familie hem zelfs een hinder. Joris Karl Huysmans gaat de tegenovergestelde richting uit van Zola. Eens Paul Van Ostayen gestorven, is het voor een hele tijd in Vlaanderen gedaan met de excentrieke gedichten. En welke klank zou de beweging van tachtig in Zuid-Nederland hebben gehad zonder Vermeylen? Ik zie het zo: Buysse, Streuvels en Van de Woestijne zouden tóch groot werk hebben voortgebracht; alleen mensen met minder talent zouden minder of zelfs hoegenaamd niet hebben geschreven. Sterk uitgedrukt zou ik zeggen dat bewegingen of scholen in het leven worden geroepen om het naäpen te excuseren. Maar mijn eigen boutade maakt mij niet blind voor de waarheid: namelijk dat scholen, princiepsverklaringen, bewegingen en theorieën een noodzakelijke en onvermijdelijke achtergrond vormen voor de kunst. Zij zijn echter altijd het gevolg van de actie van een kunstenaar, nooit de oorzaak ervan.

Maar op deze wereld staat niets alleen, al het levende is met elkaar verbonden. De omgeving, het milieu, de tijd of wat ge maar wilt, bepaalt de actie van de dichter, produceert de magneet. Daarom zijn de doorslaggevende stromingen deze die door de economie aan de kunst worden opgedrongen. Renaissance, romantiek, naturalisme schijnen mij ontstaan te zijn door veranderde levensomstandigheden, of door het bewust worden van nieuwe en grotere bevolkingsgroepen. De talrijke zogezegde stromingen uit de laatste decennia zijn eerder het gevolg van het mondig worden van nieuwe generaties. De naäpers hebben nu cultuur en pretentie. Ze betrouwen op hun gezond verstand en stellen theorieën op. De bewegingen in de kunst zijn nu dikwijls het gevolg van de onnozelheden door prille jongelingen gedacht over uiterlijke vormen, en waarmee de kunstenaar later moet trachten zo goed en zo kwaad als het gaat overeen te komen.

Al nabootsend leert men. Maar voor goed werk, mag men niet meer naar anderen kijken, niet naar hun grimassen, niet naar hun theorieën. Kunst kan geen af-

[p. 207]

gietsel zijn van kunst. Het moet uit de eerste hand van het leven zelf komen. En het leven zit binnen in ons. Wat van buiten uit komt kan alleen een voorlopige steun zijn. Uiteindelijk moet de kunstenaar alleen luisteren naar de stem die uit zijn eigen diepte komt.

Het water schijnt aan de oorsprong van het leven te liggen en de kinderen staan aan het begin ervan. Het is dus niet verwonderlijk dat ik met hun hulp, op zo'n zonnige vacantiedag, zo diep in het probleem kunst en kunstenaar ben doorgedrongen.