De Nieuwe Stem. Jaargang 14

Ex libris

C. Smit, Het akkoord van Linggadjati. Uit het dagboek van Prof. Dr. Ir. W. Schermerhorn, Uitg. Elsevier, Amsterdam-Brussel, 1959; f 8,90.

Het dagboek van Schermerhorn, bijgehouden in de eenjarige periode van zijn voorzitterschap der Commissie-Generaal, mocht niet worden gepubliceerd. Dit is ons onthuld in ‘Het Vrije Volk’, dat ons duidelijk maakt, dat druk van boven af, op grond van in dat dagboek voorkomende onvriendelijke uitlatingen aangaande enkele politieke leiders, ons een publicatie van historische betekenis heeft onthouden. Schermerhorn heeft nu moeten beloven, het dagboek pas na zijn dood te doen publiceren. Wij moeten ons nu tevreden stellen met een verdunde samenvatting aan de hand van datzelfde dagboek, geschreven door Mr. Dr. C. Smit, die zich reeds eerder als historicus met ‘De Indonesische quaestie’ had beziggehouden.

Wij weten dus niet, wat wij voorlopig met het achterwege blijven van een publicatie van het origineel missen. Maar ook in deze vorm biedt de publicatie veel belangwekkends, veel ook, dat nog niet, of niet in deze vorm bekend was.

De publicatie kan ertoe dienen, om heel wat illusies, voorzover nog bij sommigen bestaande, te verjagen. Allereerst de illusie, dat er van Nederlandse zijde een ernstige poging zou zijn gedaan om met de Republiek Indonesia tot een wezenlijk compromis te komen. Bij enkele personen, Schermerhorn, van Poll, misschien ook Van Mook, de Boer en Jonkman, bestond het streven daarnaar in de beginperiode inderdaad. Maar de Boer verklaarde dan ook al op het vliegveld van Karachi op weg naar Indonesië: ‘Mijne vrienden, wij moeten er van nu af aan op rekenen, dat iedereen in Holland denkt dat wij gek zijn.’

Maar de inkt van de parafering van het accoord van Linggadjati was nog niet droog, toen de Commissie-Generaal, nog in november 1946, vóór haar vertrek naar Nederland om het accoord daar te verdedigen, een vergadering belegde met generaals en admiraals ‘om van hen te vernemen hoe zij oordeelden over de mogelijkheid van het militaire alternatief’ (p. 74/75). De Commissarissen-Generaal verlieten de vergadering zelf met ‘het vervelende gevoel’, dat ‘men er niet zeker van kon zijn dat de militairen daaraan (d.w.z. aan dit gesprek) geen politieke consequenties zouden verbinden’ (p. 76).

[p. 334]

Nu, de militairen hielden het zich voor gezegd. Zij behoefden er slechts voor te zorgen, om steeds op een critiek moment, wanneer enige ontspanning in zicht scheen, voor een nieuw incidentje te zorgen (p. 96/97, 123). Zo kon men zeker zijn, dat de Republikeinse autoriteiten weer ‘onbetrouwbaar’ werden, en dus militair ingrijpen ‘onvermijdelijk’ werd.

Helfrich en Kruls protesteerden al aanstonds bij de Koningin tegen het accoord. De later door de Regering toegevoegde adviseurs, bestemd om aan de Commissie-Generaal als leden te worden toegevoegd, hebben het van het begin af als hun taak beschouwd, de overeenkomst te saboteren. Economische deskundigen rekenden voor, dat met het oog op de deviezenpositie een militaire actie onontkoombaar was. Eigenlijk was al in de allereerste maanden van 1947 de overtuiging gegroeid, ook binnen de kring der Commissie-Generaal, dat militair ingrijpen onvermijdelijk zou zijn, en men kon haast het geduld niet opbrengen om op een aanleiding te wachten.

De enige vraag werd: hoe men zulk een actie zou kunnen ‘verkopen’ bij het Nederlandse publiek en in de internationale wereld. Daarom moest de comedie worden opgevoerd van verlate ondertekening van het accoord nog in maart 1947, en van een schijnpoging om tot uitvoering daarvan te komen. In feite zou het enige, waarmee het militaire ingrijpen had kunnen worden afgewend, een volledige capitulatie van de zijde van de Republiek zijn geweest. Zij is er na aan toe geweest onder sterke druk van Amerika en Engeland. Maar toen zij op practisch elk gebied had toegegeven, werden er snel nieuwe eisen bedacht, waaronder ‘terugtrekking van alle republikeinse militaire organisaties tot een afstand van tenminste 10 km. van de grenzen der bezette gebieden op Java en Sumatra’ (p. 172). De Republiek mocht nog eens door toegeven de militaire actie onmogelijk maken!

Op 20 juli 1947 was de comedie ten einde en begon de tragedie - die nog tot vandaag voortduurt. Van Mook en Schermerhorn, de totdusver als zo progressief teboek staanden, was een ‘beperkte actie’ - beperkt, omdat een omvangrijke actie in binnen- en buitenland ‘onverkoopbaar’ zou zijn - niet genoeg. Zij eisten oprukken naar de ‘pesthaard’ Djokja, voorlopig zonder succes; pas met de tweede militaire actie kregen zij hun zin.

Het is nuttig de voorgeschiedenis van de eerste militaire actie te lezen, nu het gevaar voor een derde actie om de hersenschim Nieuw-Guinea nog steeds actueel is. Waarom moeten anders vrijwilligers en dienstplichtigen naar Nieuw-Guinea? En waarom krijgen onze troepen in Limburg een opleiding in oerwoud-tactiek?

Uit het boek van Smit kunnen wij leren, dat wij ons de bekrompenheid en het wanbegrip ten aanzien van de betekenis van het ontwaken van Azië, heersend in politiek Nederland, en het gebrek

[p. 335]

aan ruggegraat bij zogenaamde ‘progressieven’, die er wèl iets van begrijpen, niet erg genoeg kunnen voorstellen. Er zijn tenslotte nog te veel krijgshaftige lieden in Nederland, die nog steeds hun hoop op een revanche niet hebben laten varen. Er is tè veel dat herinnert aan 1947 - tòen was er de lokkende hersenschim van de ondernemingen in Indonesië. Die zijn nu genationaliseerd, ondanks - of juist tengevolge van? - de eerste en tweede militaire actie.

W.F.W.

K.A. Wittfogel, Oriental Despotism. A Comparative Study of Total Power, New Haven, 1957. f 30,90.

Wittfogel's naam als geleerde had een goede klank, dank zij zijn in 1931 gepubliceerde knappe studie ‘Wirtschaft und Gesellschaft Chinas. Versuch der wissenschaftlichen Analyse einer grossen asiatischen Agrargesellschaft’, Erster Teil (verder niet verschenen). Sinds zijn emigratie naar de Verenigde Staten heeft zijn reputatie als mens een geduchte knak gekregen omdat hij, als ex-communist, hand- en spandiensten heeft verricht voor McCarthy en de zijnen, bij de poging om belangrijke en onafhankelijke figuren als Owen Lattimore te ‘excommuniceren’.

Uit het hier besproken werk blijkt, dat de val als mens ook het wetenschappelijk peil met zich mee sleept. Het is tragisch te zien, hoe de nog steeds uitzonderlijke historische kennis van de schrijver hier dienstbaar wordt gemaakt aan het goedkoopste soort simplificatie, enkel dienend om aan Wittfogel's huidige politieke inzichten steun te verschaffen.

De schrijver bestrijdt de geldigheid, voor Azië, van de in de West-Europese geschiedenis als normaal aanvaarde volgorde: feodalisme-kapitalisme. Hij stelt, dat in een zogenaamde ‘hydraulic society’, berustend op waterbouwkundige werken van grote omvang (bv. ten behoeve van irrigatie maar evengoed, in zijn gedachtengang, ten behoeve van drainage) de behoefte aan een centraal gezag zo groot was, dat er voor een feodale ontwikkeling geen plaats was. Zo heeft zich, naast het type van feodale maatschappij, een type van ‘Asiatic society’ ontwikkeld, dat daarvan fundamenteel verschilde. Deze samenleving en staatsstructuur kenmerkte zich door absolute tyrannie en ‘total power’, waarin elke zweem van individuele vrijheid ontbrak.

En waartoe moet dit hele topzware betoog dienen? Om duidelijk te maken, dat in deze ‘Asiatic society’ elke ontwikkelingsmogelijkheid - en wel ontwikkelingsmogelijkheid in kapitalistische richting - ontbreekt. En dat dùs, wanneer er staten worden gevormd met een pretentie van een ontwikkeling die verder gaat dan het kapita-

[p. 336]

lisme - de Sowjet-Unie onder Stalin, Rood China - die pretentie niet juist kàn zijn. Want deze rode rijken zijn niets anders dan evenbeelden van de oude typen van een absolutistische ‘Asiatic society’, waarin nog steeds de absolute willekeur van de despoot heerst en iedere ontwikkelingsmogelijkheid ontbreekt.

Er is veel verwringing van de historische werkelijkheid nodig om te betogen, dat die oude Aziatische rijken gelijk te stellen waren met de huidige geperfectionneerde machtscentra in Moskou en Pe king, die beschikken over de nieuwste communicatiemiddelen en organisatievormen. Wittfogel beroept zich, als het zo in zijn betoog te pas komt, graag op Max Weber. Maar hij zou veel kunnen leren van diens ‘Typen der Herrschaft’, in Wirtschaft und Gesellschaft, waar de grote socioloog het beeld optrekt van de prae-moderne, alom in de wereld aanwezige ‘patrimoniaal-bureaucratische staat’, die helemaal niet gekenmerkt wordt door ‘total power’, maar juist door een uiterst losse band en een grote mate van decentralisatie. Bij de primitieve communicatiemiddelen in die jaren, en het ontbreken van een zich tot het platteland uitstrekkende geldhuishouding, was ook niets anders mogelijk.

Wittfogel schept een onoverbrugbare kloof tussen ‘feodalisme’ en ‘Asiatic society’, en bestempelt ieder, die de oude Chinese samenleving ‘feodaal’ durft te noemen, tot Marxist. Van Max Weber had hij kunnen leren, dat feodalisme niet anders was dan een extreme vorm van dezelfde decentralisatie, die kenmerkend was voor de patrimoniaal-bureaucratische staatsstructuur, en dat het verschil dus slechts gradueel was.

Voor zijn politiek doel - het bestrijden van het huidig communisme - zal Wittfogel betere argumenten dienen te vinden dan deze dogmatische simplificatie, die alles slaat wat de meest dogmatische Marxisten ooit hebben gepresteerd.

Een andere vraag - maar daar komt Wittfogel in het geheel niet aan toe - is of voor de traditionele, marxistische visie van een eenlijnige ontwikkeling via feodalisme en kapitalisme naar socialisme niet een meer moderne in de plaats dient te treden, die als alternatief stelt een andersoortige ontwikkeling, waarvoor in het bijzonder Azië een vruchtbare bodem biedt: een ontwikkeling, waarin de overheid in het moderniserings- en industrialiseringsproces een veel grotere rol speelt dan in West-Europa het geval was. Hiervoor pleit zowel de Japanse als de Chinese ontwikkeling. Met een onderscheid tussen ‘feodaal’ of patriomoniaal-bureaucratisch verleden heeft deze gedachte dus weinig uitstaande.

Maar aan deze wetenschappelijke vraagstelling komt men niet toe, wanneer men zijn grote wetenschappelijke kennis slechts dienstbaar wil maken voor het schrijven van een politiek pamflet.

W.F.W.