De Nieuwe Stem. Jaargang 13

[p. 730]

Exlibris

Arnold Hauser, Van Grotschildering tot filmbeeld. De geschiedenis van kunst en literatuur als maatschappelijke verschijnselen. W.B., A'dam-Antwerpen 1957, 647 blz., tekst plus 26 blz. aantekeningen plus register.

Als we de gewoonte hadden, de in deze rubriek besproken boeken, behalve met hun titel, ook met een korte omschrijving van het soort aan te duiden, dan zou ik dit boek een: ‘proeve van sociologische geschiedschrijving’ hebben genoemd. Sociologische kunst- en literatuurgeschiedenis. Hauser's ‘Social history of Art’, waarvan dit de Nederlandse vertaling is, is al een paar jaar ouder dan deze, maar het boek had tot dusver in ons land niet de belangstelling getrokken die het ongetwijfeld verdient.

Het genre der sociale kunstgeschiedenis - kunst in de ruimste zin genomen - is niet zó jong als men vaak denkt. Een der eerste pogingen, die van de Amerikaan Powell (Esthetology, or the science of activities designed to give pleasure) dateert al van 1899. Van niet veel later is ‘L'art et la vie sociale’ van de Fransman Lalo, terwijl hier te lande, voorzover ik weet, de proefschriften van mij en mijn vrouw (deze onbeleefde volgorde terwille van de chronologie) ook tot de eerste pogingen in die richting moeten worden gerekend.

Niettemin komt Hauser de eer toe, de eerste te zijn geweest die het heeft aangedurfd de gehele kunstgeschiedenis van sociologisch-historisch gezichtspunt te benaderen.

Wie ook maar enigszins met de moeilijkheden, dit genre eigen, vertrouwd is, zal geen ogenblik verwachten dat die eerste greep reeds tot een volledig succes heeft geleid. Het is nog te veel, ook al omdat de schr. de sociale geschiedenis sec niet bij zijn lezers bekend kon veronderstellen, een uiteenzetting dáárvan gebleven, waarin de daarna besproken kunstuitingen nog lang niet altijd hecht zijn geïnterpreteerd.

Legt men op dit manko de nadruk, dan moet men het betreuren dat Hauser het te onderzoeken object niet tot een gedeelte heeft beperkt, wat hem tevens de gelegenheid zou hebben geboden, de te volgen methode nader te bepalen; waarschijnlijk zou dat ‘halve ei’ - of kwart of achtste - meer waard zijn geweest, om met Homerus te spreken, dan het ‘hele’, dat ons nu geboden wordt.

Maar men kan de zaak ook anders bekijken en waarschijnlijk zelfs daar goed aan doen. Boeken als dit, hoe onvolkomen ook, hebben door hun grote verspreiding het grote voordeel dat zij jonge geleerden - en liefhebbers - attent kunnen maken op mogelijkheden om het terrein van hun studie of liefhebberij te zien op een voor hen nieuwe wijze en dat is voor ‘open’ geesten altijd een grote stimulans.

We moeten de W.B. dan ook dankbaar zijn voor de durf die uit het initiatief tot deze vertaling zo duidelijk blijkt. Voor de vertaling zelf - zij is van C. de Dood - zijn wij het helaas minder. Niet slecht is toch altijd nog wat anders dan goed. En goed is een vertaling pas wanneer zij zich als oorspronkelijk laat lezen. Ook tegen het uiterlijk hebben wij wel bezwaren. De te kleine letter op een te grote bladzij is er de voornaamste van. Dat men daartoe komt is, gelet op de hoge

[p. 731]

papierkosten, begrijpelijk genoeg, maar het blijft voor mij toch een open vraag of die meerdere kosten zichzelf niet zouden betalen, wanneer het, van buiten al, meer tot lezen zou hebben genood dan het nu doet. Nu is de raad op zijn plaats: laat u door het uiterlijk evenmin afschrikken als door het veelal nog ‘onaffe’ van het innerlijk, maar grijp de kans om met een kunst- en literatuurbeschouwing kennis te maken die aan beide een dimensie toevoegt.

J.R.

Phoenix Pockets (Uitg. W. de Haan-N.V. Standaard-Boekhandel).

Louis Armstrong, Mijn leven in New Orleans, met een voorwoord van prof. dr. R.A.J. van Lier, en een inleiding van Michiel A. de Ruyter, is een boeiend verhaal van de jeugd en de opkomst van deze jazz-koning, zoals hij zijn levensloop zelf vertelt. Dit is wel zeer bijzonder van onze tijd. Het boekje is verlucht met 40 foto's.

De originele boeken:

M. Boogaardt, Zo zijn onze atomen. Dit is het werk van een der jonge Nederlandse atoomgeleerden die meent dat het mogelijk is zijn wetenschap uit te leggen aan de nietdeskundige, mits de deskundige afstand weet te nemen van ingewikkelde vakproblemen. Hij begint zijn verhaal bij de Grieken en leidt de lezer via het jongste verleden moderne atoomfysica binnen, voor zover deze voor het begrip van de buitenstaander toegankelijk kan worden gemaakt. Het komt mij voor dat voor een dusdanige inleiding de juiste deskundige is gevonden. Natuurlijk is deze aankondiging voor een volslagen leek niet voldoende, hopelijk voorlopig.

H. van Praag, Psychologie. Dit boek is een poging, in de nogal bonte verscheidenheid van psychologische scholen en richtingen een praktische weg in te slaan en aan de hand van voorbeelden te laten zien of voelen welke psychologische vraagstukken liggen achter de menselijke problemen en moeilijkheden. Dit wordt met veel ‘Schwung’ gedaan en ik geloof wel dat de schrijver er belangstelling en begrip voor de psychologie mee kan opwekken, vooral omdat zijn punt van uitgang toch mensenkennis en levende wijsheid is.

O.N.

Er verschijnen tegenwoordig nog vaker dan vroeger boeken die niet veel meer zijn dan gebundelde of samengeraapte, meer of minder goede artikelen, maar die tezamen niet eigenlijk een boek vormen, nl. geen geheel. De bundel studies door mevr. A. Romein-Verschoor bijeengebracht onder de titel Spelen met de tijd (Querido A'dam, 1957) is een voorbeeld van werkelijk tot een geheel verenigde essays, lezingen en artikelen. Hoe uiteenlopend de onderwerpen daarvan ook zijn - zo ver als onderwerpen als ‘Man en vrouw’ en ‘De angst en de dichter’ of figuren als Henriëtte Roland Holst en Simone de Beauvoir van elkaar afstaan - in diepere zin vormen zij immers wel degelijk een geheel. In de eerste plaats is dat te danken aan de vaste hand of de vaste stem van de schrijfster, die zonder ooit tot een doctrinaire rechtlijnigheid te verschralen, steeds zichzelve blijft en op elke bladzij als harmonische of consequente persoonlijkheid (al naar men wil en naar mij dunkt beide) aanwezig en herkenbaar is. Maar bij zulk een eenheid van persoon als hier in het auteurschap ge-

[p. 732]

geven en gewaarborgd is, zou toch nog de veelheid van onderwerpen geen geheel behoeven op te leveren. Er is dan die bestendige aanwezigheid van eenzelfde stem en overtuiging waardoor dit boek als een geheel mag gelden en in tegenstelling tot zo vele hedendaagse publikaties als dus werkelijk een boek! Men zou het naar de aard van de veelzijdige stof als een boek in twee delen kunnen zien en het zich daarnaar geordend kunnen denken, al heeft de schrijfster dit overigens niet gedaan, om begrijpelijke redenen hetzij van chronologie of om haar stukken niet achteraf in een bepaald keurslijf te dwingen. Maar men kan met reden betogen dat de titel van haar boek niet slechts het over het geheel verlengde opschrift van de studie is waarmee het boek opent en die wel de jongste publikatie tevens blijkt te zijn; die titel valt terecht op het boek in zijn geheel van toepassing te maken. En in twee gedeelten zou men het dan kunnen onderscheiden, nl. enerzijds die studies waarin zij zich als in dat titelessay erin verdiept hoe de verbeelding in de loop der eeuwen en tot heden toe met de tijd heeft gespeeld en aan zijn verschijnselen en hun zingeving een beeldende vorm of gestalte heeft gegeven, anders gezegd hoe de kunst de geschiedenis heeft uitgebeeld, en anderzijds die studies waarin zij zelf met de tijd en de tijden speelt en haar opvatting daarvan weergeeft, in een visie die men door de persoonlijke vorm ervan ook weer haar beeld kan noemen.

Die eerste studie, welke hoofdzakelijk handelt over de historische roman, is een waardig - hoe zou het anders kunnen? - pendant van hetgeen Jan Romein heeft geschreven over de ‘vie romancée’, en een aanvulling daarop met het onmisbaar accent der vrouwelijke wijsheid die de les der geschiedenis juist weer iets anders verstaat dan de man; zoals ook haar bijzonder geslaagde beknopte tekening van karakter en kultuur van de Nederlander, waar de hoorders op de Deutsch-holländische Tagung in Hannover in 1954 hun voordeel mee hebben kunnen doen en naar wij willen hopen ook gedaan hebben, op haar beurt een even waardig pendant is, met datzelfde accent van een andere wijsheid, van Jan Romeins Beschouwingen over het Nederlandsche volkskarakter, opgenomen in zijn In opdracht van de tijd. Welk een gelukkige en zeldzame aanvulling, waardoor hier het vondeliaanse samenstemmen van man en vrouw een waarlijk unieke verschijning heeft gekregen in dit hand aan hand gaan ook op de gebieden van wetenschap en kunst. Annie Romein betreedt in dit boek de speelweide der geschiedenis die zich immers overigens eer als steengroeve of goudmijn, in elk geval als terrein voor afgraving en afdaling aan ons pleegt voor te doen. Evenwichtig de zo licht zich verwarrende draden der zo vast ineengestrengelde historische en huidige werkelijkheid hanterend en ons deze beurtelings tonend, laat zij de moeilijke verhouding van wetenschap en kunst der geschiedenis zien, van historische waarheid en historische waarde, en ook die van rationele en altijd weer, ook nu, het hoofd opstekende irrationele belangstelling voor de geschiedenis welke laatste in de nood van de tijd haar verklaring vindt en in de wensdromen van de belangstellenden haar risico heeft. Dat betoog is rijk geïllustreerd met de veelzeggende voorbeelden van geschiedverbeelding of -vertekening

[p. 733]

die een aantal klassieke of befaamde historische romans bieden, zoals - dooreengenoemd - Salambo en Oorlog en Vrede, Ferdinand Huyck en The scarlet pimpernel, Ein Kampf um Rom en I Claudius, Uncle Tom's Cabin en Gone with the Wind, Vrouw Jacob en De vuuraanbidders; een op het oog bonte reeks van verbeeldingen met wisselvallige verhouding van visie, verantwoordelijkheid en verdovingslust. Nauwlettend slaat zij daarbij gade hoe de verbeelding van de tijd er tot waarachtig tijdbeeld van een verleden of soms tot afspiegeling van tijdgeest van het heden, met alle nuances tussen deze beide, wordt.

Meer nog dan in de studies over de verbeelding van anderen komen haar diepte van levenspeiling en levens- en mensenliefde in een nog altijd als geheel overwegend ongelukkige wereld uit in haar directe studies als over Man en vrouw, en Jeugd en ouderdom, die het eigen spel met de tijd laten zien, en waaraan wij eigenlijk te kort doen, als wij hierboven meer aandacht aan de historie-beschouwingen gaven, mannelijk omen wellicht, toch nog weer, ten aanzien van een zo onontkoombare zelfverdediging der vrouw als deze studies plaatsen tegenover de gebruikelijke bescherming, of miskenning, door de tijden heen, door de man. Er spreekt de kracht der wijsheid uit van de vrouw zoals deze door de tijden de rol van het zwakke geslacht is toebedeeld. En het is waarlijk niet alleen het onweerlegbaar gezond verstand dat hier spreekt, want ook al zou dit sprekend bijv. over het irrationele blijk geven dat element wel niet te onderschatten maar enigszins te onderwaarderen, dan komt hier toch steeds weer uit bronnen die de man niet meer peilt een wijsheid boven, die telkens weer in staat is tot het vrouwelijk aforisme, dat geheel ongezocht uit vrije hand en hart geschonken wordt, in tegenstelling tot de nadrukkelijkheid en euforie waarmee ons van ouds het mannelijk aforisme als toppunt van kostelijkheid pleegt te worden aangeboden. En tegenover dit natuurlijk-geestelijk vermogen, bij mannen zo uiterst zeldzaam, door vrouwen zo zelden onder woorden gebracht, past een eerbiedige hulde die niet beter kan doen dan aandachtig luisteren.

A.D.