De Nieuwe Stem. Jaargang 13

[p. 295]

D.M.G. Koch
H.J. van Mook

In september 1918 had te Wageningen een jaarcongres van het Indonesisch Verbond van Studerenden plaats, waarvan het verslag in brochurevorm werd gedrukt. Voorzitter was J.A. Jonkman, student te Utrecht. Afgevaardigde van de afdeling Leiden was H.J. van Mook, Indoloog, adept van prof. Van Vollenhoven. Er waren tal van Indonesische leden.

Er werd met ijver gediscussieerd en velen, ook Van Mook, namen als critici van het Ned.-Indische beleid geen blad voor de mond. Hij liet zich gelden en zei dingen, waar de Indonesische nationalisten het van harte mee eens konden zijn. Hij domineerde.

Van Mook was in Indië geboren, als zoon van een Nederlands onderwijzer, die later inspecteur van het lager onderwijs werd en zijn leven eindigde als wethouder van de gemeente Soerabaia. De vader was een krachtfiguur, de zoon eveneens. Sterk gebouwd, met vierkante schouders, leek hij op een aanvoerder van een rugby-elftal; zijn gelaat tekende eerlijke onverzettelijkheid en bereidheid om desnoods met krasse middelen te dwingen tot wat naar zijn overtuiging gebeuren moest.

Hij kwam bij de Indische bestuursdienst, waar ambtelijk werk hem al spoedig geheel in beslag nam. In de praktijk sleten de scherpe kantjes van de kritiek allengs af, maar de bewogenheid bleef. Zijn inzichten verdiepten zich door scherpe waarneming en studie. Toen hij ging publiceren, in het Koloniaal Tijdschrift en in Koloniale Studiën, in welker redactie hij al spoedig opgenomen werd, leverde hij beschouwingen die blijk gaven van principieel, rechtlijnig denken en van grondige kennis. Al wat hij schreef, over bestuurs- of onderwijs- of belastingvraagstukken, was belangwekkend en veel ervan heeft zijn waarde behouden. Zijn belangstelling, zijn activiteit en zijn daadkracht waren enorm, en er bestond een hecht verband tussen beschouwingen, overwegingen en praktijk. Hij werd het middelpunt van een groep Europese intellectuelen, die met behoud van het Nederlandse gezag een andere koers ingeslagen wensten te zien. Met Jonkman, Logemann en anderen richtte hij De Stuw op, een progressief periodiek, en als vertegenwoordiger van die groep werd hij lid van de Volksraad. Het was in de zwarte jaren van het bestuur van jhr. mr. B. de Jonge - het

[p. 296]

meest reactionaire en slechtste bewind dat we in Indië ooit gekend hebben. Van Mook schreef een bekend geworden boekje over de organisatie van de Nederlands-Indische regering. Een conflict kon niet uitblijven; de gouverneur-generaal wilde niets met hem te maken hebben en weigerde hem op het paleis te ontvangen.

Maar de regering kon hem niet beletten, zich te doen gelden. Van Mook werd hoofd van de afdeling voor economische aangelegenheden van het departement van Economische Zaken te Batavia, vervolgens directeur van dat departement. In die functie leidde hij de onderhandelingen met de Japanse handelsmissie, - het eerste hoogtepunt in zijn carrière. Op geen enkel principieel belangrijk punt deed hij enige concessie; niets dat de zelfstandigheid van het Indisch bewind of het belang van het land zou kunnen schaden tolereerde hij, en geen onbeschoftheid liet hij over z'n kant gaan.

De waardering voor zijn houding en beleid als onderhandelaar was algemeen. En toen besloten werd, de gouverneur-generaal in die jaren van spannende en dreigende buitenlandse verhoudingen van een deel van diens zware taak te ontlasten, werd Van Mook hem als luitenant-gouverneur-generaal terzijde gesteld. Na de Japanse invasie werd hij als opvolger van Welter minister van Koloniën in het Londense kabinet. En na de terugkeer van het Nederlandse bewind over Indië werd hij regeerder van de kolonie.

Het werden de moeilijkste jaren van zijn loopbaan. Ook de jaren waarin wij hem, meer nog dan tijdens de onderhandelingen met de Japanse handelsmissie, in zijn stoere onverzettelijkheid leerden kennen. Men mag maatregelen van zijn bewind, en met name het besluit tot inzetten van de militaire actie tegen de Republiek Indonesia, scherp veroordelen - en dat verdiende inderdaad onvoorwaardelijke veroordeling - men kan afkeuren dat zijn personeelspolitiek faalde, dat hij voornamelijk gewillige uitvoerders van zijn wensen om zich duldde, dat hij de corruptie, die ook in de Nederlandse kringen in Indië in de jaren na de oorlog levendig tierde, liet voortwoekeren en dat zogoed als niets gedaan werd ter verlichting van de druk die door een eenzijdige en dilettantische economische politiek op de consumenten werd gelegd, - dit mag niet afdoen aan de bewondering voor het staatsmanschap waarmee hij, met wijziging van zijn inzicht na kennisneming van hem te voren onbekende feiten en rekening houdende met veranderde omstandigheden, de teugels wist te vieren om ze voor het overige des te steviger in de hand te houden. Aan wat hem sinds de

[p. 297]

Stuw-jaren voor ogen stond hield hij vast: Indonesië als federatie van autonome delen zelfstandig deel uitmakende van het Koninkrijk, na een overgangsperiode waarin het Nederlands gezag de leiding zou blijven voeren en de bevolking geleidelijk tot autonomie zou worden ‘opgevoed’. Dit was de richting-gevende gedachte der voorstellen van 6 november 1945, van die van 10 februari 1946, van het accoord van Linggadjati. Wel werd telkens verder gegaan, maar de wijzigingen betroffen het tempo, niet de essentie der plannen.

Het is Van Mook in die periode van de aanvang af moeilijk gemaakt. Toen hij, na uit Australië te zijn gearriveerd, te Batavia voet aan wal zette, noemde hij de Republiek Japans maakwerk. Het duurde niet lang voor hij die opvatting prijs gaf. Maar de regering in Nederland bleef aanvankelijk van de juistheid ervan overtuigd, en tot driemaal toe werd Van Mook door minister Logemann officieel gedesavoueerd. Hij liet zich niet uit het veld slaan en hield vol. Toen hij besloot, met de leiders van de Republiek onderhandelingen te gaan voeren, brak in Indië en in Nederland een hevig kabaal los; onder de smaad, de hoon, de laster die over hem werden uitgestort zou een minder krachtige persoonlijkheid bezweken zijn. Ook buiten de kringender voor de overgrote meerderheid politiek onmondige officieren aan de bitter-en-klets-tafel werd verkondigd, dat de hoogste boom niet hoog genoeg zou zijn om hem op te knopen. Zijn ambtelijke omgeving, de kopstukken der vooroorlogse koloniale bureaucratie, werkte hem tegen. De Europese pers, spreekbuis van een bevolkingsgroep die op behoud van aloude rechten bedacht was en blind bleef voor de betekenis van hetgeen er om haar heen gebeurde, putte zich uit in vage en minder vage verdachtmakingen, die kant noch wal raakten. Van Mook ging zijn gang met een geestkracht en een kalme zelfverzekerdheid die enkel een met liefde gekoesterde sterke overtuiging geven kan.

Ook in Indonesische kringen ontmoette hij wantrouwen, - kwade vrucht van het drijven van de Gerretsons, Gerbrandy's, Welters, Rommes en hoe ze verder mogen heten, met de fatsoenlijker, doch even ondeskundige en gevaarlijke medewerking van een Schouten, een Tilanus, een Stikker enz., wier invloed op de Nederlandse regering terecht werd gevreesd. Zij waren het, die de besprekingen op de Hoge Veluwe, in april-mei 1946, toen Van Mook en Soetan Sjahrir tot overeenstemming waren gekomen, deden mislukken. En er was veel ‘oud zeer’, de herinnering aan in de vooroorlogse jaren gedane be-

[p. 298]

loften die niet gehouden werden, aan herhaalde weigering van redelijke verzoeken, aan blijken van tergend wanbegrip, aan daden van terreur en willekeur van een politiestaat. Dat Indonesische wantrouwen gold niet Van Mook persoonlijk. Men kende hem als een man-uit-één-stuk, bezield van een streven om eerlijk ten uitvoer te brengen wat hij zag als het beste voor Indonesië. Maar zou hij niet door al die officiële en openlijke en heimelijke tegenwerking uit de koers gedwongen worden? De mislukking van de besprekingen op de Hoge Veluwe had hij niet kunnen voorkomen.

Maar wat dan te denken van zijn medewerking tot het besluit tot een militaire actie tegen de Republiek? Betekende zij een koerswijziging? Paste zij wel in het schema dat hij te voren naar beste weten en krachten ten uitvoer had gebracht?

Met deze vraag zat men in de knoop. Het eenvoudigste en gemakkelijkste, doch ook meest oppervlakkige antwoord was: dat Van Mook overstag ging, dat hij ontrouw werd aan de gedragslijn die hij voordien zo hardnekkig had gevolgd.

Naar mijn mening betrof, voor zover hij overstag ging, dit alleen een verandering van tactiek, niet een van doelstelling. De heer Alb. de la Court heeft er, maanden voor de eerste z.g. ‘politionele actie’ werd ingezet, in een artikel in De Vrije Katheder eens op gewezen, dat de tot toen gevoerde politiek de konsekwente uitvoering was van het program der Stuw-groep. Wel werd, gezien de feiten, de overgangstijd onder Nederlands bewind teruggebracht van een mensenleeftijd tot 20, vervolgens tot 10, toen tot 5 jaren, maar het beginsel: handhaving van de Nederlandse bevoogding, geleidelijke ‘opvoeding tot autonomie’ en behoud van de Rijkseenheid, werd niet prijsgegeven. Het is niet waar wat prof. Gerretson en zovele anderen de Stuw-groep aldoor verweten hebben: dat zij de gedachte ‘Indië los van Holland’ zou hebben gepropageerd. Juist het tegendeel was waar. Die groep zag in dat het vrijheidsstreven al spoedig te sterk zou worden om de traditionele koloniale verhouding te handhaven, en wilde, juist om de band te doen voortbestaan, geleidelijke tegemoetkoming aan de eisen der Indonesische nationalisten, - een vorm van neo-kolonialisme. Het Nederlands gezag zou zo lang mogelijk gehandhaafd moeten worden; en dit zou zijn uitdrukking moeten vinden in de eenheid onder de Kroon.

In de dertiger jaren waren er onder de Indonesiërs grote groepen die de verwezenlijking van dit denkbeeld begerenswaardig achtten.

[p. 299]

Ten tijde van het bestuur van Van Mook vonden de nationalisten, en vonden ook de progressieve Nederlanders, het onvoldoende. Zij wilden wel een band, maar in de vorm van een verdrag tussen twee zelfstandige, onafhankelijke staten, na een zo kort mogelijke periode waarin de toekomstige verhoudingen voorbereid zouden worden. Maar ze wilden geen bevoogding, in welke vorm ook. De Republiek had buitenlandse hulp nodig en haakte daarnaar; maar ze zou die hulp liever van Nederland dan van enig ander land ontvangen. En de progressieve Nederlander was ervan overtuigd, dat ook het belang van Nederland niet beter gediend zou kunnen worden.

Maar dat was niet de doelstelling van de Stuw-groep en het was niet het ideaal van Van Mook. Voor hem bleef hetgeen die groep wilde, steeds de grens aangeven.

Hieruit liet geheel zijn politiek zich verklaren, - ook zijn medewerking tot inzetten van de militaire actie tegen de Republiek. De Republiek was voor hem niet de meest zuivere belichaming van de nationalistische gedachte, want hij erkende niet de rechtmatigheid van het streven naar een Indonesische politiek-nationale eenheid. Hij zag de Republiek als een deel van het geheel, naast andere delen met gelijke aanspraak op begrensde zelfstandigheid. Daardoor had de militaire actie voor hem ook niet de betekenis van vernietiging van de nationale aspiraties, maar die van een tot de orde roepen van een lastig element, dat gedwongen moest worden, zich in het geheel te laten inpassen, toen het zich niet langs de weg van overleg daartoe liet bewegen.

Men kan deze visie onjuist en tot grote hoogte verderfelijk vinden, men kan niet ontkennen dat Van Mook een principieel konsekwente politiek voerde. Hij is niet overstag gegaan. Men kan hem verwijten, dat hij niet ver genoeg zag en niet progressief genoeg was. En hem kan verweten worden, dat hij vasthield aan opvattingen die bij de ontwikkeling der reële verhoudingen ten achter gebleven waren, - niet dat hij met zijn beginsel en overtuiging zou hebben getransigeerd. Daardoor kwam hij terecht aan de zijde der koloniaal-reactionnairen die hem te voren zo hadden verguisd en waar hij later voor zijn ‘bekering tot beter inzicht’ toegejuicht werd.

Dit was de tragiek in het leven van deze waarlijk grote figuur.