De Nieuwe Stem. Jaargang 13

[p. 290]

P.J. Meertens
Jef Last

Bij zijn zestigste verjaardag,
2 mei 1958.

In een kort bestek een indruk te geven van de plaats van Jef Last in onze letterkunde is geen gemakkelijke taak. De schrijver van op zijn minst een half dozijn romans van meer dan gewone betekenis heeft zijn biograaf dan ook nog steeds niet gevonden. Geen van onze toch niet weinig talrijke essayisten heeft zich tot dusver gewaagd aan een studie over deze even veelzijdige als actieve auteur, die vrijwel alle genres der literatuur heeft beoefend. Voor de schrijver, trouwens niet alleen voor hem, mag dit teleurstellend zijn, onverklaarbaar is het niet. Jef Last immers is, met Slauerhoff, wel de meest uitzonderlijke figuur van onze moderne letterkunde, de meest onconformistische en de minst grijpbare. Men kan hem als men wil onder de socialistische of de revolutionaire schrijvers plaatsen, maar daarmee is dan precies nog niets gezegd. Hij is de ketter van nature. Levenslang hunkerend naar gemeenschap, verlaat hij na korter of langer tijd elke gemeenschap waarin hij zijn idealen verwezenlijkt meende te zien, hetzij doordat hij er uit werd gestoten, hetzij omdat hij zelf de banden met zijn kameraden van weleer verbrak. Hij heeft immers met André Gide, die zijn vriend was, de dialectische levensbeschouwing gemeen, die hem telkens weer voor de keuze stelt. Met Multatuli weet hij dat niets geheel waar is en dus geen enkele waarheid absoluut. Een van zijn jeugdverzen is een lofdicht op de twijfel, en die twijfel beheerst heel zijn leven en heel zijn werk. Het is de twijfel aan de juistheid van zijn standpunt, omdat er immers ook nog een ander standpunt is, dat evenzeer recht heeft op erkenning. Deze twijfel is nooit een beletsel voor hem geweest om in de strijd tussen twee wereldbeschouwingen partij te kiezen, om in de botsing der meningen zijn eigen mening te bepalen, wat hij dan doorgaans op felle en soms hartstochtelijke wijze doet. Het is niet de twijfel die tot werkeloos toezien leidt: in de Spaanse burgeroorlog heeft hij meegevochten, hij is communist geweest, hij heeft een actief aandeel gehad aan de verzetsbeweging, hij heeft zijn talenten in dienst gesteld van de Indonesische vrijheidsstrijd. Maar altijd heeft hij zelf zijn standpunt bepaald, los van de partij, de beweging of de kring waartoe

[p. 291]

hij op een bepaald ogenblik behoorde, en altijd was dat het standpunt van de nonconformist. Daarom beschouwen velen hem als een spelbreker en erger dan dat. Wanneer heel Nederland trots is op de drooglegging van de Zuiderzee, stelt hij zich in de roman van die naam (1934) aan de kant van de calvinistische, conservatieve vissers die zich hardnekkig verzetten tegen deze drooglegging. Wanneer heel de westerse wereld in de strijd tussen Joden en Arabieren de partij van de Joden kiest, komt hij op voor het goed recht van de Arabieren. Het is niet de zucht tot tegenspraak en nog veel minder een querulantisme (dat hem volkomen vreemd is), die hem tot afwijkende meningen verleiden, maar uitsluitend de erkenning van het goed recht der minderheden. Dit standpunt moest hem telkens weer in botsing brengen met bewegingen die maar één waarheid erkennen en alles wat daaraan niet beantwoordt, verketteren. Het deed hem tijdens de Spaanse burgeroorlog breken met het communisme, dat hij nog kort tevoren in Een huis zonder venster (1935) als de enige mogelijkheid van leven had beleden, maar dat hij ontrouw moest worden toen het naar zijn mening zelf aan zijn grondstellingen ontrouw werd.

Kort na deze breuk schreef Jef Last het boek dat zo niet zijn beste, dan toch een van zijn beste romans is: De Vliegende Hollander (1939). Bovendien is het het meest kenmerkend voor het inzicht dat hij zich gaandeweg verworven heeft en dat hem niet meer zal verlaten. Dat is de overtuiging dat de verschuiving der machtsverhoudingen alleen nog geen revolutie maakt, maar dat de menselijke waardigheid en de evangelische liefde daarvoor even onmisbare factoren zijn. In het jongste lid van de bemanning van het vervloekte schip, de scheepsjongen Jonathan, heeft de schrijver zichzelf uitgebeeld. Eenmaal in de honderd jaar mag de bemanning een jaar lang aan land gaan, en in dat jaar maken de schepelingen de grootste revoluties mee waarin een volk de machtsverhoudingen tracht om te gooien, waarin het steeds opnieuw faalt omdat de menselijke waardigheid tekort wordt gedaan. Door dit tekort mislukken achtereenvolgens de opstand van Cromwell en de Franse en Russische revoluties. In alle drie ontmoet Jonathan een jongen, in wie hij zijn eigen ideale gestalte herkent, of hij John, Jean of Iwan heet: een volkomen schone knapengestalte, nog niet door het leven bezoedeld, gewond of gebroken. In hun ideeën hervindt Jonathan zijn eigen ideeën. ‘Ik heb de revolutie lief,’ hoort hij Jean uitroepen op de tribune van de vergaderzaal der Commune, ‘maar wanneer er een misdaad geëist wordt om haar te beschermen, zou ik liever

[p. 292]

mijzelf doden. De revolutie is er niet slechts voor Frankrijk, wij moeten rekenschap over haar afleggen aan de gehele mensheid. Ik wil dat alle volken eenmaal de revolutie zullen zegenen. Verenigt u om ervoor te waken dat de revolutie menselijk kan blijven.’ Al in de strijd van Cromwell tegen John Lilburne had Jonathan zich afgevraagd of er een doel is dat de middelen heiligt. Waren er geen middelen die het doel zelf vernietigden, waarvoor ze aangewend werden? En de schildwacht van het Rode Leger, Iwan, zegt in andere woorden hetzelfde: ‘Wat baat het u, Jonathan, of gij alle schatten der aarde zoudt winnen, indien gij schade leed aan uw ziel? Er is een overwinning, waarbij de liefde gewond wordt...’

Een volkomen gaaf kunstwerk heeft Jef Last nooit geschreven. Hij zal er waarschijnlijk ook nooit een schrijven, omdat hij er de tijd niet voor heeft. Hij is een rusteloos zwerver op onze aarde, hij kent alle mogelijke landen en volken en spreekt meer dan een dozijn talen. Hij bezit een benijdenswaardige vitaliteit, promoveerde kort voor zijn zestigste jaar tot doctor in het Chinees en maakte vervolgens een lange reis naar China en Japan. Hij is altijd onderweg ergens heen, maar nergens heeft hij een blijvende woonplaats kunnen vinden, een eigen huis, een zorgeloos bestaan dat hem de gelegenheid zou geven rustig en niet onder hoogspanning zijn boeken te schrijven. De schrijver van zulke typisch Nederlandse boeken als Zuiderzee en Elfstedentocht is een cosmopoliet tegen wil en dank. Het kost ons, Nederlandse burgers, moeite hem als een van de onzen te herkennen, deze onconventionele, onburgerlijke, chaotische mens. Maar welke schrijver heeft in zijn werk op gaver wijze uitdrukking gegeven aan die typisch Nederlandse eigenschap van de verdraagzaamheid, de erkenning van het recht van de ander, ook al is die ander in de minderheid?