De Nieuwe Stem. Jaargang 11

[p. 621]

A. Romein-Verschoor
Kroniek

Albert van der Hoogte: Huis in de Nacht. Uitg. Contact, Amsterdam en Antwerpen, 1956.

Van dezelfde schrijver verscheen drie jaar geleden ‘Het laatste Uur’, dat in dezelfde tijd en wereld speelt als dit: Indonesië in de overgangsjaren 1945-1950 tussen kolonalisme en onafhankelijkheid. In beide boeken beschrijft hij enige van die dramatische en aangrijpende gebeurtenissen en situaties, zoals ze in een dergelijke bewogen tijd voor het grijpen liggen. Het is op het eerste gezicht duidelijk, dat zijn verhalen, zo al niet stuk voor stuk in de feitelijke gegevens, dan toch zeker in sfeer en situatie op eigen ervaringen, vermoedelijk als ‘kort-verbander’ terug gaan, dat die ervaringen een diepe indruk op hem hebben gemaakt en al wat hij aan zekerheid uit het vaderlands bestaan meebracht, ernstig hebben aangetast.

Het eerste boek had als ondertitel: een kroniek uit het na-oorlogse Indonesië. Dat woord ‘kroniek’ daagde de lezer a.h.w. uit tot de vraag of geromantiseerde of eventueel woord voor woord gedocumenteerde menselijke ervaringen als een historiebeeld - zij het dan met de noodzakelijke mistekening van het al te actuele - mogen worden aangeboden. Het tweede boek heet geen kroniek, integendeel, in de aankondiging wordt ons meegedeeld, dat dit boek ‘niet meer wil zijn dan een ontmoeting, een conflict der seksen’. Zouden we inderdaad deze ‘ontmoeting’ als de kern van het boek er uit lichten, dan houden we niet meer dan het motief van een novelle in de hand, die niet bijzonder fijn is uitgewerkt. Van der Hoogte's kracht ligt ook niet in de psychologie van de menselijke ontmoeting en zijn weergave van de reactie van drie mannen, noodgedwongen samen hokkend in een vervallen huis op Madura, op de plotselinge verschijning van een vrouw - een Europese vrouw wel te verstaan - helt sterk naar het melodrama over.

Er is in zijn hele wezen een hang naar het tragische, die telkens naar het melodramatische dreigt over te slaan. Daarom liggen de sterkste episodes van beide boeken daar, waar hij afstand kan nemen tot het tragische, waar de tragische figuur zo ver van hem af staat, dat hij niet poogt in zijn huid te kruipen, maar met een door diepe deernis ge-

[p. 622]

scherpte blik en misschien een vaag schuldbesef waarneemt. Daardoor steekt in ‘Het laatste Uur’ de episode over de terechtstelling van ‘rampokkers’, in ‘Huis in de Nacht’ de figuur van de Indo politie-inspecteur ver boven de rest uit.

Die zin voor het tragische van de auteur spreekt ook uit de opzet van de schrijver al zijn figuren als eenzamen te zien: ‘eenzamen, omdat zij - en dit wordt meer gesuggereerd dan onder woorden gebracht - nog niet aan de Laatste Waarheden toe zijn,’ zegt de aankondiging. Ik moet erkennen, dat ik zelfs van die suggesties van Laatste Waarheden weinig heb kunnen vinden, al past het woord wel in de wat vlakke filosofie, die de schrijver zijn figuren graag in de mond legt, vooral als het over vrouwen gaat. Dat is ook hier weer het geval in zulke zinnetjes als: ‘Want een vrouw moet kiezen tussen een man en God. Het liefst kiest zij de eerste en laat het aan haar ontgoochelde zusters over om het met de laatste te doen.’

Maar mijn ernstigste bezwaar tegen deze beide boeken is, dat ze, of ze zich nu ‘kroniek’ noemen of niet, een zeer scheef getrokken beeld van het na-oorlogse, het om zijn bevrijding strijdende Indonesië geven. Want met erkenning van alle dichterlijke vrijheid onttrekt een schrijver zich niet aan enige verantwoordelijkheid voor het beeld van tijd en milieu, dat hij oproept. Wel nu, wie Indonesië 1945-1950 alleen uit de werken van Van der Hoogte zou leren kennen, moet zich de bevolking van dat land voorstellen, als 1e. een groep rampokkende, plunderende en moordende republikeinen, 2e. een bevolkingsgroep, die door die republikeinen geîntimideerd, getiranniseerd en mishandeld wordt, 3e. een handjevol welwillende, maar ontmoedigde of ook wel profiterende Europeanen, die ten dele een machteloze bureaucratie overeind trachten te houden, ten dele de getiranniseerden naar hun zwakke krachten pogen te beschermen. Het is geen toeval, dat de laatste groep het best uit de verf komt. Maar dat het hier om hetzelfde Libertatis ergo gaat (en om al dezelfde gruwelen van een guerilla-oorlog) als bij het beleg van Alkmaar en Leiden, daarover blijft de lezer van Van der Hoogte's werken volslagen in het duister. En het wil ons voorkomen, dat hij daarmee in zijn taak niet alleen van de historieschrijver, die hij misschien niet wil zijn, maar ook als romanschrijver te kort is geschoten.

[p. 623]

Marie-Sophie Nathusius: Ino. Amsterdam, N.V. De Arbeiderspers. MCMLV.

Marie-Sophie Nathusius kan wel vertellen en ze kan vooral een decor opzetten. Wat ons na lezing van deze roman helder bijblijft, dat zijn die decors: de achtergronden, waartegen zich het verhaal afspeelt. Wat ook nog duidelijk is, dat is de bedoeling van de schrijfster: de lezer de rijpingscrisis laten meeleven van een pril achttienjarig meisje. Maar daarmee was zij nog niet tevreden. Ook tegenspelers en bijfiguren maken ingrijpende emotionele ontwikkelingen door, meer of minder samenhangend met die van de hoofdfiguur.

Het mooiste voorbeeld van zo een emotioneel rijpingsverhaal, dat ik ken, is te vinden in de jeugdherinneringen van Tolstoij (voor Nederland toegankelijk in de uitstekende vertaling van Aleida Schot). De fijnste nuances van die ontwikkeling zijn er weerspiegeld in het verhaal van een reeks met de uiterste trefzekerheid gekozen dagelijkse gebeurtenissen.

Marie-Sophie Nathusius koos een andere, op zichzelf niet minder mogelijkheden biedende methode: haar roman is in hoofdzaak een afwisseling van dialoog en monologue interieur. Iedere methode bergt zijn eigen gevaren. Die van Tolstoij om tot het vlakke registreren van feitenreeksen te vervallen. Maar de andere methode vereist niet minder een scherpe materiaal-selectie. Het schrijven van een roman is ten slotte een constructief bedrijf: met het noteren van gedachtenstromen valt even weinig te bereiken als met het noteren van feitenreeksen. Dat gebeurt in deze roman en daardoor krijgen we niet anders dan een warrig beeld van de groei van het meisje Ino en van de crisis die haar oudere vriend Funk doormaakt. Want de gedachten, die ons worden voorgezet, zijn in wezen niet hun gedachten, maar de invallen van de schrijfster. Eigenlijk is zij aldoor zelf aan het woord om ons haar Freudiaans getinte psychologie te ontwikkelen. Dit op invallen voortpraten vertroebelt voortdurend de voorstelling. Een voorbeeld: tante Elise, die Ino heeft opgevoed, vormde volgens blz. 15 in haar jeugd met haar zusters een groepje van vooruitstrevende jonge vrouwen met een romantische inslag. Op blz. 155 is zij plotseling een strenge calviniste, die Ino altijd ‘met de Bijbel in de hand’ in de weg heeft gestaan en haar voorgehouden dat alle erotiek uit den boze was. Verder blijkt nergens dat die tante enige argwaan koestert tegenover Ino's toch wel zeer talrijke en door geen Bijbel of wat ook geremde, erotische avonturen.

[p. 624]

Het is zeer wel mogelijk, dat het grillige, maar in zichzelf niet onaanvaardbaar verloop van dit verhaal doorzichtig gemaakt had kunnen worden, maar alleen door een auteur met aanzienlijk groter psychologisch vermogen dan mevrouw Nathusius. Het komt me voor, dat zij veel te hoog gegrepen heeft.

Maria Dermout: De Tienduizend Dingen. 1955. N.V. Em. Querido's Uitgevers Mij., Amsterdam.

Niet alleen de Chinese spreuk, die dit boek inleidt, brengt me op de gedachte, dat het op de bonte en soms kakelbonte markt van het moderne boek staat als een oud stuk Chinees handwerk: een geborduurd scherm of een doorzichtige porseleinen kom. Het ademt de weldadige rust van al wat uit bezinning groeit en geen haast heeft om naar voren te dringen. En vooral: het is niet besmet met het woekerend virus der oorspronkelijkheid.

Och nee, de ene tijd zal wel niet zo veel slechter zijn dan de andere en iedere eeuw heeft zijn eigen epidemieën. Nu we geen pest hebben, hebben we polio en nu we de pijnbank hebben afgeschaft, hebben we het K.Z.-lager uitgevonden. Maar laten we dan de kwalen van onze tijd althans onderkennen en er niet even zo veel deugden van maken. En de oorspronkelijkheid of beter de jacht ernaar is een kwaal, die een hele zwerm van lang niet altijd talentloze, al of niet verlate pubers voortdrijft achter het noch-nie-dagewesene.

De vermoeienis van al die haastige laatste waarheden ligt als een vage druk over je bij het lezen van veel wat na de oorlog geschreven werd, maar je wordt je er eerst recht van bewust, wanneer je een boek in handen krijgt als dit van een begaafde vrouw, die de leeftijd en de dwaasheid te boven is om mee te hollen in de originaliteitswedstrijd, die de eentonigheid van haar eigen stem niet schuwt en rustig de tijd neemt om ons te vertellen van de mensen die zij gekend heeft en vooral van de Tienduizend Dingen, want, zegt zij met de wijze Ts'ên Shên: ‘Wanneer de “tienduizend dingen” gezien zijn in hun eenheid, keren wij terug tot het begin en blijven waar wij altijd geweest zijn.’

De tienduizend dingen krijgen we te zien met de ogen van Felicia, het meisje, dat op ‘de tuin Kleyntjes’ op een eiland in de Molukken geboren wordt. ‘Gelukkig! durf jij jouw kleine kind Gelukkig noemen!’ zegt haar grootmoeder boos tegen haar moeder. Felicia wordt

[p. 625]

niet gelukkig. Na een paradijsachtige jeugd op de tuin aan de ‘binnenbaai’ en een romantisch, maar kort geluk in Europa keert ze met haar zoontje naar haar grootmoeder op de tuin terug. Maar dan is ze niet meer Felicia, dan noemen de mensen haar ‘mevrouw van Kleyntjes’. Binnen de enge grenzen van de kusten van het eiland beleeft zij haar tienduizend dingen met een intensiteit, die wij jachtende zwervers over de aarde niet meer kennen. Zoals vóór haar Rumphius in de exotische wereld van de Molukken doordrong en het alles zijn plaats gaf in zijn boeken, zo verzamelt zij schelpjes en steentjes en andere wonderlijke zaken in haar rariteitenkabinet, en in haar geheugen, als de scherpe beeldjes van een omgekeerde verrekijker, de bloemen, de vlinders, de vogels, de bonte koraal van de zeetuinen en de zeepaardjes die er tussen zweefden en ook wel de mensen en de kinderen, die op het eiland leven. Zij is geen dromerige ziel, een reële vrouw, die energiek haar bedrijf en haar huis bestuurt en door haar ogen gezien wordt het exotische ons heel vertrouwd. Zo, waarnemend en er zelf schijnbaar nauwelijks bij betrokken, ervaart ze ook het leven van de mensen op het eiland, in de eentonigheid van de dagelijks terugkerende dingen. Maar diep in haar weg zinken de verhalen over de mensen, die in dit kleine paradijs een gewelddadige dood stierven. En wanneer haar zoon tegen de berg-Alfoeren gesneuveld is, trekt ze zich één dag in het jaar in de eenzaamheid terug om met hem die andere vreemde doden te herdenken met wie ze lange gesprekken voert en wier lotgevallen ze door haar gedachten laat glijden als de bonte schelpjes door haar handen.

Och, dit is eigenlijk geen boek om over te schrijven. Het is alleen maar een boek om te lezen en de tienduizend dingen erin peinzend door je handen te laten gaan. En te beseffen dat dit werkelijk oorspronkelijk is.