De Nieuwe Stem. Jaargang 11

[p. 575]

Luc van den Briele
Cesare Bonesano de Beccaria en de doodstraf

Nu de strijd tussen voor- en tegenstanders der doodstraf door een recente stemming in het Britse parlement weer eens op de voorgrond is getreden, past het te herinneren aan het invloedrijke werk van Cesare Bonesano de Beccaria, die bijna 200 jaar geleden een indrukwekkend pleidooi hield, waarin hij afschaffing van marteling en doodstraf vroeg. Zijn boek ‘Dei delitti e delle pene’ (‘Over de misdaden en straffen’) heeft op de strafrechtswetenschap van vrijwel alle Europese landen een grote invloed uitgeoefend.

Beccaria werd op 15 maart 1738 te Milaan geboren. Nog zeer jong stond hij reeds bekend als een levendige en gevoelige geest. In een brief, die hij later aan de Franse vertaler van zijn boek schreef, bekende hij door drie passies te zijn bezeten: vrijheidsliefde, medelijden met de menselijke ellende en.... verlangen naar literaire bekendheid. De ‘Lettres persanes’ van Montesquieu schijnen een grote invloed op de vorming van zijn ideeën te hebben uitgeoefend.

Het plan om een boek over de rechtspleging te schrijven ontstond reeds op 22-jarige leeftijd. Vier jaar later was het werk af. Verschillende malen werd het boek onvoltooid terzijde geschoven, éénmaal wilde Beccaria zijn manuscript zelfs verbranden. Slechts de aanmoediging van enkele vrienden deed hem doorzetten. Moed om dergelijk werk samen te stellen en te publiceren was wel nodig. Beccaria wist dat het gevaar van vervolging door de nog levende inquisitie niet denkbeeldig was. Hij wist dat fanatieke monniken een genadeloze strijd tegen zijn boek zouden voeren.

De eerste druk van zijn werk, dat in 1764 verscheen, werd enthousiast onthaald. Niet alleen in Italië, maar in vele andere landen had men er een bijzondere aandacht voor. Binnen het jaar verschenen drie uitgaven. Het boek werd in 22 talen overgezet; een Nederlandse vertaling verscheen reeds in 1768.

Beccaria's oproep tot meer menselijkheid in de rechtspleging lokte vanzelfsprekend veel commentaar uit. Meest bekend zijn de ‘Commentaire sur le livre des délits et des peines’, door Voltaire in 1766 gepubliceerd en de ‘Nota's en opmerkingen van een dominikaner monnik betreffende het boek der misdaden en straffen’.

Voltaire noemde het boek van Beccaria: het wetboek van het hu-

[p. 576]

manisme. Zijn commentaar was een prachtige, en overtuigende verdediging van Beccaria's principes. Volgens Voltaire was de doodstraf slechts nuttig voor de beul, die er voor betaald werd. Gevangenschap moest de doodstraf vervangen. Hij wees er op dat vele Russische gevangenen uit Siberië terugkwamen als eerlijke mensen. Deze verandering noemde Voltaire een natuurlijk verschijnsel. De veroordeelde werd tijdens de gevangenschap aan een geregeld leven gewend. De gelegenheid tot kwaad stichten ontbrak hem. ‘Dwing de mensen te werken, en ge maakt er eerlijke lui van,’ zei Voltaire.

Geheel tegenovergesteld waren de opmerkingen van de monnik Vincenzo Facchinei de Corfri. Hij noemde Beccaria een heiden, verdraaide diverse passages uit zijn boek en trachtte te bewijzen dat het verschillende godslasteringen bevatte. Hij verweet Beccaria niet te aanvaarden dat de menselijke rechtspraak de uitdrukking van Gods wil was. De wetgeving moest het geheim der magistraten blijven; waneer ze openbaar werd gemaakt, zou ze meteen ook het kwaad toestaan en de misdaad vermeerderen. De monarchie moest steunen op vrees. ‘De mens is slecht van nature, en wordt nog slechter wanneer hij in vrijheid leeft; hij moet derhalve geketend worden.’ De strafwetgeving van zijn tijd, met zeer ruime toepassing van marteling en doodstraf, noemde de monnik een meesterwerk van politiek beheer.

De fanatieke beschuldigingen van deze monnik werden door Beccaria op zeer voorzichtige, maar toch krachtdadige wijze beantwoord. Het is slechts dank zij de invloed van hooggeplaatste vrienden, dat hij aan vervolging kon ontsnappen. In Venetië werd zijn boek door de staatsinquisitie verboden. Maar toch bleef de invloed van deze nieuwe gedachtenwereld niet lang op zich wachten: de marteling werd afgeschaft en de misdadiger kon rekenen op een meer rechtvaardige procedure.

Reeds de aanvang van het eerste hoofdstuk van Beccaria's boek typeert de zin voor rechtvaardigheid welke de schrijver bezielde: ‘De voordelen van de gemeenschap moeten onder alle leden dier gemeenschap gelijkelijk verdeeld worden.’

Volgens Beccaria kan door de politieke moraal geen enkel duurzaam voordeel aan de gemeenschap gegeven worden, indien deze moraal niet gebaseerd is op de onuitwisbare gevoelens van het menselijk hart. Daaruit volgt dat de grondprincipes van het strafrecht moeten gevonden worden door raadpleging van het mensenhart.

Er mogen slechts algemene wetten bestaan, geldig voor iedereen. Want de wet is door elk individu aan de staat gegeven. Elk mens

[p. 577]

staat aan zijn leiders een klein deel van zijn vrijheid af: hij gaat de stilzwijgende verbintenis aan geen kwaad te doen. De verzameling van al deze kleine deeltjes vrijheid vormt het recht tot straffen. Overtreedt iemand de wet, dan overtreedt hij de eigen wens tot bescherming door de staat.

Dit sociaal contract tussen individu en overheid stelt de wet boven de rechter. Een rechter die strenger is dan de wet, is onrechtvaardig. Een wet moet zó algemeen zijn, dat haar waarde door uiteenlopende interpretaties niet kan verminderd worden.

Beccaria heeft niet geaarzeld de foltering een barbaarsheid te noemen. Een beschuldigde is niet schuldig vóór het vonnis van de rechter: tot zolang heeft hij recht op bescherming. Een misdaad is zeker of onzeker. Bestaat er zekerheid, dan moet de wet toegepast worden en is foltering onnodig. Bestaat er twijfel, dan bestaat ook de mogelijkheid dat de verdachte onschuldig is, en kan foltering onmenselijk zijn. Foltering dwingt de mens tot zelfbeschuldiging; het is monsterachtig en absurd van iemand te eisen dat hij zichzelf beschuldigt.

Indien twee mannen een zelfde misdaad bedrijven, dan zal de zwakke onder de foltering bezwijken, bekennen en gedood worden. De sterke zal er misschien in slagen de foltering te weerstaan, en wordt onschuldig verklaard.

Wie heeft aan de mensen het recht gegeven hun medemensen te doden? vraagt Beccaria. De doodstraf kan niet dezelfde oorsprong hebben als de beschermende wetten, die een algemene wens vertegenwoordigen. Iedereen is bereid een deel van zijn individuele vrijheid af te staan om recht op bescherming te kunnen inroepen - maar wie zou ooit bereid zijn het recht tot doden van de eigen persoon te verlenen? Hoe kan de Christen doodstraf aanvaarden en zelfmoord verbieden? Indien men zichzelf niet mag doden, mag ook een recht om zich te laten doden niet afgestaan worden. De doodstraf steunt derhalve op geen enkel recht.

De doodstraf is daarbij noch nuttig, noch nodig. De ondervinding leert dat zij de misdaad niet tegenhoudt of zelfs maar vermindert. De zwaarte van een straf maakt op de menselijke geest minder indruk dan de duur ervan. De mens is meer gevoelig voor een lichte, maar langdurige, dan voor een hevige, maar onmiddellijk voorbije indruk. Beroving van vrijheid door opsluiting in de gevangenis kan op de misdadiger zodanig indruk maken, dat hij zich werkelijk betert. Door de vrucht van zijn dwangarbeid kan hij bovendien zijn schuld aan de maatschappij afbetalen. Aan andere mensen geeft de gevangen mis-

[p. 578]

dadiger een blijvend voorbeeld van wat hen te wachten staat als ook zij misdoen. De uitvoering der doodstraf ziet men slechts gedurende één ogenblik: de geweldige indruk is vlug voorbij. De meesten zien de uitvoering der doodstraf als een schouwspel; een kleine minderheid voelt slechts medelijden, vermengd met verontwaardiging. Het zijn déze gevoelens, die de mensen overheersen, en niét het afschuwelijke voorbeeld, dat men tot doel der doodstraf wil maken.

Een gematigde, maar langdurige straf boezemt daarentegen vrees in, omdat de mens aan vrijheid is gehecht.

Soms is de dood niet langer een straf, maar een bevrijding. Een ontmoedigde kan de dood zien als een middel tot verlossing uit de ellende. De dood kan ook gezocht worden uit fanatisme of uit ijdelheid, twee gevoelens die zich tijdens de gevangenschap langzaam kunnen oplossen.

Een roverhoofdman zet zijn bedrijvigheid soms voort, omdat hij uitgaat van de gedachte dat enkele jaren vrij en weelderig leven opwegen tegen de kortstondige pijn van de doodstraf. Indien hij enigszins gelovig is, kan hij zich ook nog altijd met God verzoenen, en wacht hem nà het weelderige leven op aarde, nog het zalige leven in de hemel! Zou hij niet méér afgeschrikt zijn, indien hij een leven van slavernij en dwangarbeid te verwachten had?

De doodstraf is voor de gemeenschap rampzalig, omdat zij een voorbeeld van wreedheid aan de mensen geeft. ‘Is het niet absurd dat wetten, die slechts de uitdrukking van de algemene wil zijn, en die doodslag verafschuwen en bestraffen, een publieke moord bevelen, om de mensen van de misdaad af te schrikken?’

Wetten die de doodstraf toelaten zijn slechts maskers der tirannie, ze zijn slechts een voorwendsel om ons met grotere zekerheid te slachten. Beccaria besluit zijn boek met de overweging, dat ‘de geschiedenis der mensheid een onmetelijke oceaan van vergissingen is, waarop men hier en daar enkele gekende waarheden ziet drijven’.

‘Ik voel hoe de zwakke stem van een filosoof gemakkelijk zal verstikt worden door de rumoerige kreten van de fanatieke slaven der vooroordelen,’ schrijft hij nog. ‘Maar de enkele wijze mannen die mijn stem zullen horen, zullen mijn inspanningen in hun hart goedkeuren.’