De Nieuwe Stem. Jaargang 11

[p. 319]

Ex libris

H.G. Adler: Theresienstadt 1941-1945. Das Antlitz einer Zwangsgemeinschaft. Uitgegeven in de serie Civitas Gentium, Schriften zur Soziologie und Kulturphilosophie. Herausgegeben von Max Graf zu Solms, Fritz Hodeige, Karl Heinz Pähler. Tübingen 1955.

Het is niet zonder aarzeling, dat wij de nu volgende regels neerschrijven. Daar wij indertijd niet in Europa vertoefden, staan wij wat vreemd tegenover de in Adler's boek behandelde materie.

Aan de andere kant is het voor een voormalig bewoner der Japanse kampen een niet geheel van belang ontblote zaak om het leven in die kampen te vergelijken met dat der Duitse KZ, terwijl niet ontkend kan worden, dat, nu de oude Widerstands-(be)Kämpfer Heussinger in ere is hersteld, Adler's boek een zekere actualiteits-waarde verkrijgt. Over dit laatste punt zo dadelijk meer.

De stijl van Adler's boek wekt herinneringen op aan Theodor Plivier's ‘Stalingrad’. Deze soberheid kan niet genoeg worden geprezen van iemand, die bij de beschreven gebeurtenissen zo nauw is betrokken als Adler, wiens vrouw en schoonmoeder in Auschwitz zijn omgekomen.

Adler's boek is in drie onderafdelingen verdeeld t.w. Geschichte, Soziologie en Psychologie. Het eerste deel achten wij het meest belangwekkend, niet in de laatste plaats omdat Adler van 1945 tot 1947 werkzaam is geweest aan het Joodse museum te Praag, alwaar hij was belast met het samenstellen van een archief over de lotgevallen der Joden in de bezettingstijd.

Om op het in de eerste alinea opgemerkte terug te komen, het moet een voormalig Japans beschermeling wel opvallen, hoezeer de Japanse organisatie-methoden verschilden van die der Duitsers. Reeds formeel was dit het geval omdat de Duitse burgerkampen onder toezicht werden gesteld van een uit geselecteerde criminelen bestaande organisatie, de SS. (Dit verschil moet men ook niet te breed uitmeten. Voor de transporten had de SS het fiat van de betrokken Wehrmachts-bevelhebber nodig. Adler brengt door op dit feit te wijzen o.i. een vernietigende slag toe aan de ‘Wir haben es nicht gewusst’-cultus, in de Wehrmacht opgeld deed.), terterwijl de Japanse civiele kampen werden gecontroleerd door het Japanse leger zelf, zonder dat het Japanse pendant van de SS, de Kempei-tai, zich direct met deze contrôle bemoeide. Materieel gesproken kreeg men in de Japanse burgerkampen voortdurend de indruk van een soort hit-and-run administratie der Japanse gezagsdragers (meestal niet hoger in rang dan soldaat tweede-klasse), terwijl de Duitsers zich organisatorisch gesproken met de ‘endgültige Losung der Judenfrage’ op zijn minst sinds 1938 hebben bezig gehouden.

Met dit euhpemisme en deze vage tijdsaanduiding zijn wij op een der grote moeilijkheden in Adler's studie gekomen, t.w. het feit, dat de diverse SS-instanties wel zo wijs waren om hetgeen zij t.a.v. de ‘mit Juden belegte KZ’ van plan waren, resp. ten uitvoer hebben gebracht, zo min mogelijk in expliciete termen op schrift te stellen. Documenten, die op deze kant van de zaak betrekking hebben, ontbreken bijna geheel. Aan de andere kant heben wij de grootste be-

[p. 320]

wondering voor Adler's objectiviteit in dezen.

Er is echter een ander bezwaar tegen zijn studie in te brengen en hier gaat hij o.i. niet vrijuit.

Adler beschrijft het kampleven in Theresienstadt tot in de allerkleinste détails. Wij willen hier een, uiteraard subjectieve, keus uit doen en ingaan op een tweetal punten, t.w. de hopeloze corruptie onder de ‘Judenältesten’ en de hiervan niet los te denken angst voor transporten uit Theresienstadt, die onder de gewone kampbewoners leefde.

De opvatting, veelal verkondigd, dat in Theresienstadt de gang van zaken in kampen als Auschwitz niet bekend zou zijn moet o.i. enigszins worden betwijfeld. Op blz. 198 wijst Adler op een uitlating van SS-Obersturmführer Rahm aan ‘Judenälteste’ Murmelstein: ‘Wohin denkt ihr, in Theresienstadt machen wir keine Gaskammern!’ Deze uitlating dateert van 1945 en is gedaan tegenover een lid van de kampstaf. Op blz. 735 bericht Adler echter, dat tijdens het proces tegen Rahm een zekere ing. Kohn, die wel enge relaties met de kampleiding had, maar er geen lid van was, had getuigd, dat reeds sinds Februari 1943 het bestaan van gaskamers in de Poolse kampen in Theresienstadt bekend was. Trouwens, ook uit bovengenoemde uitlating van Rahm blijkt al, dat de SS Theresienstadt had bedoeld als een model-kamp, dat, al dan niet na ‘Verschönerung’, door neutrale buitenlandse commissies zou kunnen worden bezocht. Het is tijdens een dezer bezoeken geweest, dat een kind, natuurlijk op bevel der SS, de woorden uitsprak, ‘Sehen wieder Sardiren Onkel Ruhm?’

Met andere woorden, Theresienstadt was een kamp voor bevoorrechten. Dit laatste ziet Adler natuurlijk ook in, maar hij heeft verzuimd zich af te vragen, welke categorieën deze bevoorrechting ondergingen. Wij hebben de indruk, dat hij zich door de keuze van zijn ondertitel ‘Das Antlitz einer Zwangsgemeinschaft’ op een dwaalspoor heeft laten brengen en onvoldoende heeft ingezien, dat het, historisch gesproken, niet houdbaar is om deze gemeenschap los te zien van haar onmiddellijke verleden. De analyse over de sociale positie, die de in Theresienstadt opgeslotenen in de voorafgaande periode bekleedden is rudimentair. Over hun politieke opvattingen is nagenoeg het enige, dat Adler zegt het feit, dat ‘Judenälteste’ Dr. Paul Eppstein en ‘Judenälteste-Stellvertreter’ Jakob Edelstein tot de Zionisten behoorden, terwijl de andere ‘Judenälteste-Stellvertreter’, rabbijn Dr. Benjamin Murmelstein, door Adler wordt beschreven als een beginselloze semi-crimineel.

Misschien zou dit een indicatie kunnen zijn, maar wij wachten ons er wel voor om hieruit vergaande conclusies te trekken.

Summa summarum, wij hadden graag gezien, dat Adler een tweede, of liever eerste deel zou schrijven over de aan de internering voorafgaande decade. Zijn nu reeds belangwekkende boek zou er ten zeerste aan reliëf door winnen.

L. Sluimers