De Nieuwe Stem. Jaargang 10

[p. 116]

Hanneke Dommisse
Bloemrijke herdenking

Boeket voor Betje en Aagje.

Enige maanden alweer zijn Betje en Aagje uit het nieuws. De ontelbare dagbladartikelen ter herdenking van deze achttiende-eeuwse schrijfsters, die nog steeds de eer genieten gelezen te worden, zijn in het drijfzand der groentewinkels en oud-papier-acties verdwenen. De bloemen, door de herdenkers devoot op hun graven gelegd, zijn door de piëteitsloze speelsheid van de buurtjeugd nauwelijks aan verwelken toegekomen. Het Nationaal Comité ter Herdenking van Betje Wolff en Aagje Deken heeft echter met medewerking van de Wereldbibliotheek, die ook Saartje Burgerhart weer in frisse jubileumgedaante en tegen handzame jubileumprijs heeft uitgegeven, een meer blijvende bloemenhulde verzorgd, een plezierige compositie van hedendaagse producten uit cultuurhistorische kassen en achttiende-eeuwse kweeksels, die allerminst tot strobloem gereduceerd blijken.

Het eerste gedeelte van het boek bestaat uit acht verhandelingen over het leven en werk van beide vriendinnen, het tweede uit een bloemlezing uit hun eigen werk.

Dr H.C.M. Ghijsen behandelt in ‘Wolff en Deken; eenheid uit tegenstellingen’ in enkele bladzijden, dus noodgedwongen kort en schetsmatig, de levensloop van deze uiteenlopende karakters. Vooral de ontwikkeling van Aagje, opgevoed in het weeshuis d'Oranjeappel, die via moralistische en humorloze poëtasterij komt tot een uitgebalanceerde vriendschap met de springerige dominese uit de Beemster, blijft intrigeren. Haar behoedzame zelfspot - zo noemt zij zich soms A. Kwezelia, geb. Deken, of, de bekende uitspraak van Abraham Blankaart overnemend, ‘een niets beduidend oud vrijster’ - is minder spectaculair dan de geestige aggressiviteit van Betje, die na de eerste ontmoeting aan een gemeenschappelijke vriend schrijft: ‘Wy zullen een singulier contrast in het oog van een Philosofisch digter maakten!’ Het bijzondere van deze vriendschap, zo hecht dat wie Aagje zegt ook Betje zeggen moet, wordt door Dr Ghijsen in dit kort bestek zeer duidelijk gemaakt.

Mevrouw Dr A. Romein - Verschoor bespreekt in ‘Met de tijd en tegen de tijd’ het probleem van de originaliteit van beider werk: hun rustige matiging van oordeel in de politieke strijd, hun huiselijke stijl

[p. 117]

tegenover het opgeschroefde en snorkende idioom van de Hollandse romanciers-tijdgenoten, en vooral hun gezonde en menselijke reactie in zaken van moraal en gedrag. Voor ons missen dergelijke affaires iedere scherpe kant, zodat het moeilijk is de durf te onderkennen van het begrip voor de escapades van Saartje en 't handhaven van Willem Leevend als ‘hups en fris jonkman’ in zijn moeilijke Leidse dagen.

Het derde artikel tekent deze menselijke benadering meer expliciet. Dr O. Noordenbos geeft in ‘Opvoedingsidealen van Betje Wolff in historisch verband’ een summier overzicht van de inzichten, die in deze materie in de loop van de achttiende eeuw naar voren kwamen, en Betjes houding in deze. Nooit ging zij in tegen de ideeën van Locke en Rousseau, en haar besprekingen van deze problemen blijven in de sfeer van de Van Alphen-braafheden, maar met overtuiging ijvert zij voor verstandige en milde leiding van de bewegelijkheden van het kind, die niet als ondeugden, maar als natuurlijke kwaliteiten moeten worden gezien.

N. van der Zijp toont ‘Wolff en Deken in de kerkelijke situatie van hun tijd’: Aagje mild en rustig, Betje met een strijdbare en geestige opvliegendheid, samen ijverend voor een persoonlijk beleefd Christendom. Ook in deze strijd voor ‘deugd, vrijheid, verdraagzaamheid’ en tegen het régime van dogmatische spitsvondigheden niet origineel of revolutionair, maar steeds eerlijk en openhartig.

In ‘De portretten van Elizabeth Wolff en Aagje Deken’ geeft Dr A. van der Boom een overzicht van de conterfeitsels van beide schrijfsters, en van de illustraties van haar werken. Veel portretten en miniaturen zijn er niet bekend, en waar de portretkunst danig op zijn retour was wordt het interpreteren van de gelaatstrekken op minieme miniaturen een ietwat spielerische zaak. De ogen van Aagje wijzen mij althans niet ‘koel afwerend af’, terwijl ik evenmin het veronderstelde ‘venijnig afwerende gebaar van een azijnige oude vrijster’ vermag te onderkennen. De uiteenzettingen over de illustratie van het werk openen meer mogelijkheden tot verder onderzoek: zo is de vraag naar de appreciatie hiervan door de schrijfsters zelf misschien moeilijk te beantwoorden, maar in ieder geval gesteld.

H.A. Höweler behandelt in ‘Betje Wolff en Lucretia van Merken’ de verhouding van de domineesjuffrouw, die zich aanvankelijk ook vlijtig met gedichtenfabricage bezighield, tot de officiële poëtes, die tot Betjes ademloze bewondering ‘met roem in 't moeylijk Zangspoor draafde’. De opdringerige pogingen tot persoonlijk contact met de ‘groote dichtresse’ stranden in het bevreemd stilzwijgen van haar idool, en het is waarschijnlijk voor een groot deel Betjes gekwetste

[p. 118]

ijdelheid, die haar later tot snedige persiflages van het werk van de eens zo bewonderde brengt. Deze bijdrage is de meest uitgebreide van het eerste gedeelte van het boek, en al is dit onderwerp systematisch en boeiend behandeld, toch vraag ik mij af of binnen deze herdenkingsbundel zo niet te veel nadruk valt op een wel typerende, maar toch niet overbelangrijke periode in het leven van Betje Wolff.

Dr J.C. Brandt Corstius bespreekt in enkele bladzijden ‘De betekenis van Wolff en Deken voor onze tijd’. Hij ziet deze vooral in hun baanbrekende realistische en humoristische kijk en weergave, met name in het feit dat Betje en Aagje romanfiguren niet verlitetatuurden. Waar bij Rhijnvis Feith en Elisabeth Maria Post gestileerde Julia's en Eduards werden gepresenteerd, bewegen en leven bij Wolff en Deken mensen met de meest alledaagse namen en eigenschappen, die alleen in hun achternamen een last van burgerlijke pretentie meedragen: Burgerhart, Edeling, Doorzicht, Redelijk, Degelijk.

Deze geladen nomenclatuur vindt men terug in de pseudoniemen, die Betje zich koos voor haar artikelen in ‘De Gryzaard’: Cornelia Houvast, weduwe Goedverstand. Over deze bijdragen spreekt Dr H.J. Vieu - Kuik in ‘Betje Wolff, de anonieme’ en toont door middel van stijl- en ideeënvergelijking wel aan, dat anonimiteit inderdaad niet vaak minder anoniem geweest zal zijn. De bloemlezing uit eigen werk, die het laatste gedeelte van het boek vormt, heeft een aparte waarde, omdat tot nu toe ongepubliceerde fragmenten uit het ‘Geschrift eener bejaarde vrouw’ hier zijn uitgegeven door mejuffrouw Ina van der Liet. De ‘fynen’ moeten het weer ontgelden, maar worden met meer tolerantie tegemoet getreden dan in vroeger werk. De heer des huizes spreekt zijn ‘fyne’ familie met geduldige overreding toe, en bereikt dat deze ‘innerlijk aangedaan raakt’ en tenslotte zelfs verzekert ‘dat de schillen van de geestelijke oogen geligt zijn’: een resultaat dat Betje vast niet bij de zeer gereformeerde Ds Petrus Hofstede bereikt heeft toen ze hem ‘Malle Piet’ noemde, noch bij haar andere tegenstanders in de tijd dat ze slimme snibbigheden debiteerde als ‘dewyl wy niet regtzinnig zyn, zo dachten wy het beste van onze naasten’.

Verder is de bloemlezing prettig representatief uitgevallen: naast enige ‘brieven over verscheidene onderwerpen’ de oprechte rijmelarijen van Betje en Aagje samen, en van ieder afzonderlijk. Moge deze bloemenhulde, zo goed verzorgd door de Wereldbibliotheek, die het ook niet helpen kan dat de prijzen voor snijbloemen zo zijn opgelopen, een lang leven beschoren zijn. Tot verder grasduinen in de Beverwijkse kwekerijen noodde zij althans mij.