De Nieuwe Stem. Jaargang 9

[p. 595]

Jan Romein
De marge der mensenrechten

De ouderen onder U zullen zich herinneren, en de jongeren toch weleens gehoord hebben van die reeks processen op het eind der vorige eeuw in Frankrijk gevoerd, die in de geschiedenis als de Dreyfus-affaire geboekt staat. Het is intussen niet over deze zaak als zodanig dat ik hier handelen wilde. Zij is mij slechts het uitgangspunt voor de behandeling van een vraagstuk, even actueel als de affaire zelf historie is. En wel dit vraagstuk: hoe zou een soortgelijk proces in onze tegenwoordige wereld verlopen? Bestaat er nog de kans, dat, zoals in het geval van de Joodse kapitein, die ten onrechte van landverraad beschuldigd was, het recht uiteindelijk toch zou triomferen? Triomferen, dank zij het beledigd rechtsgevoel van enkelen, die er tenslotte in slaagden, de hele wereld voor de zaak der onschuld te interesseren; de hele wereld mee te krijgen in de strijd voor het recht van één opzichzelf niet eens sympathiek individu! Er zijn in de geschiedenis der 20ste eeuw, - helaas moet men zeggen - gegevens genoeg voor een beantwoording dier vraag.

Wie weleens over geschiedenis in het algemeen heeft nagedacht zal tot de erkenning gekomen zijn, dat zij o.a. een voortdurend mengsel is van algemene en bizondere factoren. Het algemene in de zaak-Dreyfus behoeft, geloof ik, weinig toelichting. Het is de steeds terugkerende, zij het steeds wisselende spanning tussen macht en recht, overal daar waar van politiek sprake is: de objectieve noodzaak misschien, de subjectieve bereidheid zeker van de macht om het recht op te offeren aan het behoud van de macht. Het zelden beleden, maar bij de machthebbers of wie naar de macht streven, bewust of onbewust altijd aanwezige adagium: het doel heiligt de middelen. Het algemene in de Dreyfus-zaak is: het agressieve, schier altijd alle overtuiging eigen, het algemene is: het nooit falende menselijke vermogen in zwart-wit schema's te denken of beter: te voelen; en 's mensen onvermogen, uit gebrek aan humor, om het betrekkelijk recht van anderen te zien. Het algemene in twisten als die om Dreyfus is: het nutta salus extra ecclesiam, buiten de Kerk, of buiten mijn partij, buiten mijn zienswijze geen heil.

Het bizondere in de zaak-Dreyfus is moeilijker te onderkennen. Beschikt men over de nodige kennis van soortgelijke situaties vroeger of later, dan blijkt het echter dit te zijn. Enerzijds zijn de massa-machten

[p. 596]

van de moderne geschiedenis, die wij zo tot op de droesem hebben geproefd al aanwezig, terwijl er anderzijds nog een marge bestond, waar de rechten van het individu zich konden doen gelden. Reeds mijn woordkeus zal de scherpzinnigen onder u hebben doen begrijpen, dat ik van mening ben, dat de toestand er in dit opzicht sindsdien niet op is verbeterd.

Van die mening ben ik inderdaad. Niet omdat de mens sindsdien slechter geworden zou zijn - die is historisch gesproken, wel altijd dezelfde - maar omdat de omstandigheden sindsdien die marge der mensenrechten steeds meer hebben doen inkrimpen. Het proces van dépersonalisering, van ontpersoonlijking, vóór 1914 al werkzaam - dat leert de Dreyfus-affaire - is door de twee wereldoorlogen, die we sindsdien beleefd hebben, in waarlijk verontrustende wijze toegenomen. In dit opzicht zeker zijn, zoals de Engelse minister Grey het in Augustus 1914 zei: de lichten in Europa uitgegaan. En niet alléén in Europa.

U weet uit eigen ervaring, hoe het in oorlogstijd gaat. Ook voor de anders nuchtere, de evenwichtige, de verdraagzame zelfs is dan de marge verdwenen. We geloofden te goeder trouw dat niet één Duitser deugde of zelfs deugen kon en indien er iemand was die meende van wèl, dan deugde ook hij niet. Maar ik kan het ook uit de geschiedenis zelf aantonen, hoe die marge der mensenrechten steeds meer door de hartstocht van het partij-gelijk is opgeslokt.

Daar was net op de overgang van de 19de naar onze eeuw, in Nederland de moordzaak van de gebroeders Hogerhuis. Ofschoon hoogstwaarschijnlijk onschuldig, zijn zij niettemin in Leeuwarden veroordeeld. Hun socialist-zijn was daaraan wel niet gans-en-al vreemd. Maar zij zijn althans binnen niet al te lange tijd begenadigd. De laatste in 1905.

Daar was in 1909 de toen in heel Europa beroemde zaak van de Spaanse anarchist Ferrer, die, ofschoon hij er buiten stond, van medewerking aan de opstand in Barcelona verdacht, veroordeeld en ter dood gebracht werd. De actie, toen ook over de wereld gevoerd, net als destijds bij Dreyfus, kon Ferrer, in tegenstelling tot Dreyfus, echter niet redden. Daar is, in 1917 de zaak Tom Mooney, de Amerikaanse arbeidersleider, die 22 jaar lang gevangen gehouden werd en in '39 eindelijk werd vrijgelaten, een levend lijk, ofschoon de onhoudbaarheid van de aanklacht tegen hem al lang en lang was gebleken. Ook hier, zeker, nog agitatie, maar nu al beperkt tot radicale kringen en tevergeefs ook. Daar is, weer in Amerika, in '20 de zaak Sacco en

[p. 597]

Vanzetti, twee Italiaanse arbeiders, onschuldig van moord verdacht en na een martelend lang proces in '27 geëxecuteerd op de z.g. humane electrische stoel. Ondanks actie van de besten.

Maar het is, zoals de oude zegswijze al getuigt, te Hoorn als te Enkhuyzen. De versmalling van de marge der mensenrechten valt het meest op in dat deel van de wereld, dat zich het vrije noemt. Noblesse oblige. En als die veronderstelde ‘adel’ zijn ‘verplichtingen’ niet nakomt, heeft de kritiek dubbel recht van spreken. Maar die anomalie mag ons anderzijds niet blind maken voor diezelfde versmallende marge in dat deel der wereld dat door het vrije deel het onvrije genoemd wordt.

In de jaren '30 zijn er de Russische processen geweest, waarvan ook al niet aan te nemen is, dat alle veroordeelden des doods schuldig waren. Hier, zeker, is in het Westen genoeg tegen geschreven, maar toch vooral, krijgt men de indruk, omdat het als wapen in de strijd tegen de Sowjet-regering kon worden gebruikt. En niet zozeer uit genuine verontwaardiging over verkorting der mensenrechten in het algemeen. En die processen zijn de laatste niet in die wereld. Het Slansky-proces in Praag van 1952 bijv. vertoonde een soortgelijk beeld.

Bij het Rijksdagbrandproces in '33, hoewel het van het begin af aan duidelijk was, dat alles van te voren geënsceneerd was, weer geen protest van belang. De van tevoren voor die rol uitgezochte Van der Lubbe moest hangen; en hij werd gehangen.

Het duidelijkst misschien hebben we deze funeste ontwikkeling nog dit jaar gezien in de zaak van Julius en Ethel Rosenberg. Ook hier is het recht - d.w.z. hoogstwaarschijnlijk het onrecht, nauwelijks weersproken, zijn gang gegaan. Anders dan Dreyfus zijn de Rosenbergs echter wèl terechtgesteld. Waarom? Ik herhaal: niet omdat de mensen, maar omdat de omstandigheden verhard zijn. De opdeling der wereld in twee kampen en de daardoor ontstane spanning is er verantwoordelijk voor. Protesteren tegen onrecht in eigen kamp - aldus de jammerlijke schijnredenering - is koren dragen op de molen van het andere kamp. Er is, overal in de wereld, een situatie ontstaan, die de Duitsers zo plastisch uitdrukken in hun: ‘Feind hört mit’. Overal luistert de vijand en daarom zwijgt men overal. Het is een stemming die alle, letterlijk alle onrecht dekt.

U vindt dit, lezer, een somber beeld? Ik zal het niet ontkennen. Toch behoeft dit niet het laatste woord te zijn. Er is altijd een kort en een langer perspectief in de geschiedenis. Het korte is somber. Maar is het lange het ook? Dat hoeft niet, juist omdat ik de oorzaak in his-

[p. 598]

torische omstandigheden - n.l. die verdeling in twee kampen en de daaruit ontstane spanning - heb aangewezen.

Hieruit volgen voor ons, dunkt mij, twee taken. 1^o. alles doen wat in ons vermogen is om die spanning te verminderen, dat is allereerst: haar niet te vermeerderen, en 2^o. het besluit te nemen - en daartoe zou ik willen opwekken, ja smeken, als dat niet wat pathetisch klonk, smeken om: drempelwachter te zijn bij ie tempel der mensenrechten. Och, fraai geformuleerd zijn die rechten nu voldoende. Maar dáármee alleen zijn wij niet geholpen, dáár kopen wij niets voor zolang wij in een situatie leven waarin geen marge meer is om ze toe te passen. Blijft daarentegen de overtuiging leven van het onschendbaar recht van elk individu op een eerlijke berechting, de enige overtuiging die niet agressief is, omdat zij geen partijen, maar alleen de mensheid kent - en blijft mèt haar leven de humor der betrekkelijkheid - dan, maar ook dan alleen kan de spanning in onze wereld worden overbrugd, tot er een betere wereld aanbreekt, waarin die rechten niet langer krampachtig verdedigd behoeven te worden, maar waarin zij zullen gelden als iets dat vanzelf spreekt, zo vanzelf als ons recht op loon naar werk.