De Nieuwe Stem. Jaargang 9

[p. 574]

Ex libris

Dr J.L. Snethlage. Met wie zou ik willen trouwen? Psychologische studies en adviezen. Met een voorwoord van Dr F. Grewel, zenuwarts. Uitg. Nieuwe Wieken N.V., Amsterdam.

‘Dat het met de huwelijken in onze tijd niet best gaat, is onmiskenbaar’, schrijft Dr Grewel in zijn voorrede. Dit boek behandelt een aantal huwelijksgevallen of -ongevallen, als men wil, die de schrijver aanleiding geven van elk bijzonder geval uit te komen tot inzichten in het huwelijk in het algemeen in onze tijd. Ik kan niet anders zeggen dan dat de schrijver een wijs en leerzaam boek heeft geschreven, al heb ik bezwaar tegen de titel die de inhoud niet dekt.

Het is niet zo, dat Dr Snethlage, als raadsman in huwelijksaangelegenheden in de gevallen die hij bespreekt, steeds het verlossende woord heeft kunnen spreken. Het inzicht, dat hij door levenservaring, studie, uitgebreide lectuur en nadenken heeft verworven, kon hij in de regel niet overbrengen op degenen die zijn raad kwamen vragen, maar hij heeft, als zij reeds niet te veel vastzaten in hun vooroordelen en gebrekkig inzicht in zich zelf of in hun liefdes- of huwelijkspartner, hun het begin van een zuiverder kijk kunnen bijbrengen.

De betekenis van het boek gaat ver uit boven goede raad voor bijzondere gevallen, ofschoon deze gevarieerd genoeg zijn om in vele opzichten als typen van huwelijksmoeilijkheden te gelden. In zover kan er door spiegeling aan gevallen van anderen ook directe baat in gevonden worden. Maar het belang van dit boek lijkt mij vooral te liggen in het analyseren en aanwijzen van de complexe oorzaken, zowel van psychische als van sociale aard die tegenwoordig huwelijken tot vraagstukken maken.

Het huwelijk, als in sterke mate een cultureel-sociologisch probleem, onderstelt onze ingewikkelde samenleving met al haar verplichtingen, zorgen, onzekerheden, frustaties en conflicten. Deze achtergrond van de moeilijkheden in het huwelijk laat de schrijver telkens zien. En, als hij tevens tracht een uitweg te tonen uit het ingewikkelde geheel van onze in zovele tegenstrijdigheden verstrikte beschaving, dan steunt hij op zijn wetenschappelijk inzicht, op zijn vertrouwen in de denkwijzen die vooral door Freud en Marx zijn aangewezen, waarbij hij echter elke vorm van dogmatisch denken en oordelen uitsluit. Dit vertrouwen in de wetenschap leidt hem er toch niet toe te rechtlijnig en te theoretisch te oordelen in de hem voorgelegde gevallen, waar juist omzichtigheid en menselijke wijsheid opvallen. De raadvragenden worden steeds gewaarschuwd, dat zij zelf hebben te beslissen. Het zijn meest normale gevallen die hij noemt, waaraan nog enkele grensgevallen en abnormale gevallen worden besproken. Een enkele maal verleidt zijn kritische houding t.o.v. de godsdienst hem er toe een m.i. te rechtstreeks verband te leggen, als bijv. tussen de luchthartige opvatting van een verloofd meisje en haar vrijzinnig-protestantse achtergrond. Dit lijkt mij veel te willekeurig.

Al met al heeft Dr Snethlage een belangwekkend en inlichtend boek geschreven; ik zou ook nog willen wijzen op de zeer gelukkig gevonden dichterlijke citaten, die het boek werkelijk sieren.

O.N.

[p. 575]

H. Bonger. De motivering van de godsdienstvrijheid bij Dirck Volckertszoon Coornhert. Van Loghum Slaterus, Arnhem 1954.

Dat een humanistisch neerlandicus zich voor een proefschrift aangetrokken voelt tot een onderwerp, dat allerlei theologische problemen opwerpt, vindt zijn verklaring waarschijnlijk wel hierin, dat het onderwerp hem ook om zijn actualiteit boeit. Want het gaat bij de motivering van de godsdienstvrijheid bij Coornhert om het vraagstuk van de verdraagzaamheid en bij hem en anderen in die tijd zien wij dit vraagstuk als het ware in zijn oorsprongen, in zijn beginvormen. Bonger noemt als object van zijn studie de systematische verdraagzaamheid of gewetensdwang. Dit betekent, dat het in zijn theologische vorm toch een sociologisch probleem is. De vraag in de tijd van Coornhert toch was, hoe zich collectiviteiten hadden te verhouden tegenover hen die de heersende waarheden - in die tijd godsdienstige - niet konden beämen, verwierpen of zelfs bestreden.

De verdedigers van de verdraagzaamheid moesten zelf wel behoren tot hen die geen straf kerkbegrip meer aanvaardden. In het Christendom kon verdraagzaamheid alleen bestaan vóórdat er een algemeen heersende kerk gevormd was en nádat deze uiteen was gevallen. (Vandaar dat de bepleiters van de verdraagzaamheid gaarne teruggrepen op het oudste Christendom.) De overweging dat ketters wel eens waarheid konden spreken en zij daarom niet gedood mochten worden, is al heel iets anders dan het pleiten voor menselijk optreden tegen ketters, zoals Erasmus voorstond. Coornhert, die deze overweging liet gelden, is wel de verstgaande strijder voor de verdraagzaamheid geweest en het is daarom van belang, dat Bonger een onderzoek heeft ingesteld naar de motieven die Coornhert zo hartstochtelijk voor godsdienstvrijheid deden opkomen.

Het is altijd moeilijk, al lijkt het onvermijdelijk, een rubricering te maken van soorten motieven die bij de behandelde persoon één geheel vormen. Is bijv. het verleggen van het accent van de leer op de ethiek, op Christus' liefdewet, nu zo rationalistisch te noemen? Dan alleen in die zin, dat het staat tegenover strict-kerkelijk openbaringsgeloof. Aan de andere kant zie ik niet zo heel veel van mystiek in Coornhert; misschien mag men zeggen, dat mystiek in wezen verdraagzaam is, toch vindt men ook mystiek bij onverdraagzame naturen als Bernard van Clairvaux en bij de oudere Augustinus.

Bonger heeft ons een belangrijk werk gegeven over deze Nederlandse verdraagzaamheidsapostel, die reeds een volledige godsdienstvrijheid verdedigde en een der zeer weinigen was die zelfs over atheïsten de verdraagzaamheid wilde uitstrekken.

O.N.

Dr J. van Heugten S.J. De menselijke geest. Essays en kritieken samengesteld onder leiding van Prof. Dr N.A. Donkersloot en van een inleiding voorzien door Prof. Dr A. Asselbergs. Uitg. Het Spectrum, Utrecht - Antwerpen, 1954.

Als men in dit boek de lijst van door pater van Heugten geschreven opstellen - meest in Boekenschouw, naderhand in het Katholiek Cultureel Tijdschrift Streven, de Linie en De Tijd verschenen - doorkijkt, valt een grote verscheidenheid onder de ca. 250 titels op. Deze verscheidenheid kenmerkt ook de keuze van de 22

[p. 576]

in deze bundel verzamelde essays en kritieken, welke studenten, ter gelegenheid van zijn 25-jarig moderatorschap over de Amsterdamse studentenvereniging ‘Sanctus Thomas Aquinas’ hebben bezorgd. Opstellen, meest over literatuur, maar dan wel literatuur in verbinding met de katholieke zienswijze gebracht. Dit is alleen maar een voordeel, omdat wij nu de zienswijzen van een belezen en voor veel toegankelijk katholiek geestelijke onder ogen krijgen en zijn reacties, die meer inhouden dan een zuiver literaire kritiek, als zoiets tenminste zou bestaan.

Dit is al dadelijk merkbaar in de eerste vijf opstellen, waarin de schrijver Marsman bespreekt, Ter Braak te lijf gaat, Henri Bruning ongenietbaar verklaart, Carry van Bruggen's Prometheus meer buitennissig en pamflettistisch dan filosofisch houdbaar acht en ten slotte de destructieve invloed constateert van Nietzsche op Ter Braak, Marsman en zelfs op Du Perron. Onder al de verwijten van negativiteit, steriliteit en nihilisme die gemaakt worden aan deze schrijvers wier bijzondere kwaliteiten hij waarachtig niet ontkent, ontkomt de lezer niet aan de vraag, of de criticus zich nooit eens heeft afgevraagd, welke redelijke grond achter al deze aanvallen op en afwijzingen van het Christendom of het z.g. christelijk Europa aanwezig zou kunnen zijn. Hij schrijft: ‘Dat Ter Braak zoo grimmig tegenover Chesterton staat, verraadt zijn wezenlijke aard’. Leest men dan verderop in het boek het opstel: Een ‘lansbraak’ voor Chesterton, - die niet genoeg geprezen kan worden door de schrijver als ‘een Godsgave aan de twintigst-eeuwse mensheid’, als ‘de heraut der identiteit van orthodoxie en leven’ - dan moet het wel juist deze onverteerbare identiteit zijn, die Ter Braak zo grimmig stemde. Maar daar zal Dr Van Heugten nooit enig begrip voor hebben en daarom kan hij in Ter Braak e.a. alleen maar negativisme ontdekken.

Wat hij schrijft over Dostojewski en over Tolstoi, die er overigens niet zo best afkomt, daar hij ‘de Europese verwarring nog grooter gemaakt’ heeft, over verschillende Nederlandse schrijvers van de vorige en deze eeuw, is stellig waard, dat het in deze bundel werd opgenomen. Het boek wordt ingeleid met een opstel ‘Fatsoenlijke kritiek’ van Van Duinkerken die daarin de auteur aan de lezers voorstelt als een gulle criticus van een ‘mannelijke fatsoen’.

O.N.