De Nieuwe Stem. Jaargang 9

[p. 181]

W.H.C. Tenhaeff
Antwoord aan de heer P. Spigt

Naar aanleiding van het artikel ‘Het verzuim van Dr W.H.C. Tenhaeff’ van de hand van de heer P. Spigt (‘De Nieuwe Stem’, Dec. 1953) zij het mij vergund het navolgende op te merken.

De heer Spigt heeft gelijk wanneer hij schrijft dat niet aan N. Springer maar aan J. Maetsuycker de door Valentyn vermelde droom moet worden toegeschreven. Jaren geleden werd dit geval onder mijn aandacht gebracht door een zenuwarts, die de vergissing beging de droom aan N. Springer toe te schrijven. Bij het schrijven van mijn oratie volstond ik met de tekst van de droom nauwkeurig te laten controleren, waarbij ik mij er van vergewiste dat de Vlaming omstreeksde 11de Februari 1662 schipbreuk leed. Had ik de contrôle zelf toegepast, dan zou ik de naam van Maetsuycker in plaats van die van Springer genoemd hebben. Ik betreur ten zeerste dit niet te hebben gedaan - om meer dan één reden. Een dezer redenen is dat het verhaal aan bewijskracht zou hebben gewonnen, indien vermeld werd, dat de droom van Maetsuycker afkomstig was, daar vast staat dat deze de Vlaming gekend heeft. Overigens maakt - in parapsychologisch opzicht - deze naamsverwarring niets uit. De heer Spigt geeft trouwens zelf toe dat dit maar een bijkomstigheid is.

Wat het overige betreft, degene die het artikel van de heer Spigt gelezen heeft en daarbij mijn oratie onder de ogen heeft gehad zal moeten erkennen dat de heer Spigt tegen windmolens vecht. Het is een volkomen onjuiste voorstelling van zaken van de heer Spigt wanneer hij beweert dat ik het door Valentyn vermelde geval als een bewijs voor mijn theorie heb gekozen. Ik heb dit geval slechts gebruikt ter illustratie van mijn betoog dat men in vroegere eeuwen reeds bekend was met de telepathie en de daaraan verwante verschijnselen. Vraagt men mij, waarom ik juist het geval de Vlaming heb gekozen als uitgangspunt voor mijn beschouwingen, dan antwoord ik daarop ‘omdat mij gebleken is dat Valentyn een auteur is, wiens boek een grote bekendheid geniet en door velen nog steeds als een der belangrijkste geschiedschrijvers der O.I. Compagnie wordt aangemerkt’. Daar komt nog bij dat het mij trof, dat de dromer, zoals hij door Valentyn ten tonele wordt gevoerd, een juist begrip had van de methode welke men bij het onderzoek der spontane paragnostische verschijnselen dient toe te passen. Als een van de eerste eisen welke

[p. 182]

men aan een spontane paragnostische ervaring heeft te stellen, geldt, dat deze goed gewaarmerkt is, d.w.z. dat men deze opgetekend heeft (althans aan betrouwbare getuigen heeft medegedeeld). Op deze wijze voorkomt men dat later wordt gezegd dat men zich maar verbeeld heeft deze ervaring te hebben gehad. De droom, zoals Valentyn ons deze bericht, is methodisch juist behandeld. Deze erkenning deed mij spreken van een goed gewaarmerkt geval. Met ‘goed gewaarmerkt’ heb ik hier niet bedoeld ‘historisch juist gedocumenteerd’.

Bij het schrijven van mijn oratie verkeerde ik in een soortgelijke positie als b.v. een arts die de een of andere ziekte beschrijft. Deze arts vindt in het een of andere geschiedenisboek aanwijzingen dat men deze ziekte b.v. reeds in de zeventiende eeuw heeft opgemerkt. Ter illustratie citeert deze medicus nu de gegevens van het oude boek zonder zich daarbij af te vragen hoe moderne geschiedschrijvers over de objectiviteit van de auteur denken. Voor de arts is dit van geen belang. Het is hem voldoende dat de zeventiende eeuwse auteur, blijkens de beschrijving welke hij in zijn boek geeft, de ziekte gekend moet hebben. Mocht een historicus aantonen dat de naam van de patiënt, welke de auteur vermeldt, in geen enkel familieregister wordt aangetroffen, dan houdt dit niet in, dat de ziekte zich niet in de zeventiende eeuw heeft voorgedaan. De auteur moet op de een of andere wijze kennis van de ziekte hebben gehad daar hij anders de ziekte niet had kunnen beschrijven.

Ten slotte zij er hier op gewezen dat ook E.C. Godée Molsbergen, die, evenals de heer Spigt, zeer vele bezwaren tegen Valentyn heeft, ondanks deze bezwaren, het bericht over de paragnostische ervaring van J. Maetsuycker voor juist houdt. Zie pag. 274 van zijn ‘Tijdens de O.I.-Compagnie’, Nix & Co., Bandoeng, z.j. Terecht bekommert deze schrijver zich er niet om of de Vlaming de schipbreuk al of niet enkele maanden overleefd heeft. Aangenomen dat dit zo is dan doet dit de mogelijkheid dat Maetsuycker een telepathische ervaring met betrekking tot de schipbreuk heeft gehad geenszins te niet.

Summa summarum. De heer Spigt heeft mijn oratie niet goed gelezen. De kern van het betoog is hem ten enenmale ontgaan.

[p. 183]

Naschrift van P. Spigt

De vier stellingen, die ik opwierp tegen de ‘Kanttekeningen bij een spontane paragnostische ervaring van een zeventiende-eeuwse zeevaarder’ van Dr Tenhaeff zijn alle in het bovenstaande onweersproken gebleven. Erkend wordt dat Valentyn onnauwkeurig is. Mijn bewering, dat hij in de berichtgeving van paranormale verschijnselen onbetrouwbaar is, vindt geen tegenspraak. De foutieve weergave wordt toegegeven. En mijn bewijs, dat het verhaal zelf onmogelijk als een wetenschappelijk voorbeeld van paragnosie kan worden gebruikt, blijft in feite onbesproken en wordt blijkbaar geaccepteerd.

Daarmee zou ik hebben kunnen volstaan, doch het verweer van Dr Tenhaeff maakt de kwestie nog veel erger. Zijn betoog is een opmerkelijk staal van subtiele verschuiving.

De vergissing Springer - Maetsuycker stamt van een zenuwarts. De feiten zijn deze: In Mei 1929 plaatste Dr P.A. Dietz het verhaal van Valentyn met alle bekende fouten in de 1e jaargang van het Tijdschrift voor Parapsychologie, waarvan Dr Tenhaeff verantwoordelijk mede-redacteur was, onder de twijfelloze titel: ‘Een telepathische droom van een Oud-Hollandsche Zeevaarder’. In Maart 1936 sprak Tenhaeff in Wenen, Budapest en Praag een rede uit over: ‘Nederlandsche Onderzoekingen en Hypothesen’, waarin hij de befaamde kwestie als een ‘paragnostische droom’ behandelde. In Juli 1936 gaf hij samen met Dietz de ‘Parapsychologische Studiën’ bij Becht uit, waarin het stuk van Dietz zowel als zijn toespraak onveranderd werden afgedrukt. In ‘Vrij Nederland’ van 11 April 1947 schreef Tenhaeff voorts een artikel over ‘Buitenzintuigelijke waarneming’ en wéér kwam het verhaal van Valentyn op het tapijt. Dat is nog maar alleen wat ik wéét.

Vijf en twintig jaar draagt Dr Tenhaeff derhalve zijn ongelukkige voorbeeld met zich om, te onpas wordt het in allerlei situaties opgedist, dan wordt hij benoemd tot Bijzonder Hoogleraar en hij spreekt daarbij in October 1953 een rede uit, waarvan de titel al bewijst wat weer het uitgangspunt is - maar als dan iemand het werk verricht, waarvoor het toch wel tijd werd: door te onderzoeken of het voorbeeld bestand is tegen een eenvoudig wetenschappelijk onderzoek - dan heet dit: ‘een gevecht tegen windmolens’. 't Is maar dat wij het weten.

Dan verschuift Dr Tenhaeff de kwestie wéér een eindje, door te beweren, dat hij het verhaal ‘slechts gebruikte ter illustratie van zijn betoog, dat men in vroegere eeuwen reeds bekend was met de tele-

[p. 184]

pathie’. Nogmaals, de feiten zijn deze: Ik heb in mijn aanmerkingen één volle bladzij gegeven met citaten uit elf van de vijftien bladzijden tellende intreerede, allemaal speculaties van Tenhaeff op grond van de door hem als vaststaand aangenomen coïncidentie van droom en gebeurtenis. Nog één voorbeeld: ‘Het door Springer medegedeelde geval is een typisch voorbeeld van z.g. crisistelepathie’, (blz. 3, herhaald op blz. 8).

De vergelijking door Dr Tenhaeff van zichzelf met een arts die een ziekte beschrijft, verschuift de kwestie nòg weer eens heel subtiel een stukje. Een arts die de verschijnselen van een ziekte beschrijft zal er zich wel voor hoeden bij een illustratie uit een oud boek óók de destijds gehuldigde opvatting van oorzaak en samenhang verklarend te citeren!

Indien we echter zo onnozel waren geweest te erkennen, dat Tenhaeff zich van de juistheid van het verhaal van Valentyn, (d.i. van de vraag of er inderdaad van paragnosie sprake is geweest), heeft gedistantiëerd, dan moest de voorlaatste alinea van zijn verweer ons wel ontnuchterd hebben. Blijkbaar kroop het bloed waar het niet gaan mocht, want met één slag werpt hij zijn uiterst voorzichtig verschoven bouwsel omver. De in zijn verweer zo hartgrondig verworpen beschuldiging: als zou hij de juistheid van Valentyns verhaal hebben verdedigd, lokt hij net voor 't einde weer uit - met een beroep op Godée Molsbergen.

Maar wàt voor een bron alweer! Het aangehaalde boek is een bundeling van een groot aantal korte, populaire artikeltjes, die wekelijks in 1929 e.v. zijn verschenen in het Soerabajaasch Handelsblad, zoals de schrijver zegt: ‘als verpoozing in tropische avonden’. Zonder enige pretentie - d.w.z. zonder de minste bronnenkritiek - vertelde G.M. in 15 regels het verhaal van Valentyn na. Met geen wóórd heeft hij, wat Tenhaeff schuivenderwijs suggereert, zich daarbij omtrent de parapsychologische betrouwbaarheid uitgesproken. Dat lag hem in dat verband ook verre.

Dit laatste symptoom van de methode van Dr Tenhaeff doet echter wèl de deur dicht.