De Nieuwe Stem. Jaargang 9

[p. 55]

L. de Jong
‘De Duitse vijfde colonne in de Tweede Wereldoorlog’

Onder de titel ‘Misbruik van wetenschap’ heeft Jan Romein in het December nummer van ‘De Nieuwe Stem’ enkele kanttekeningen bij mijn proefschrift geplaatst, die ik niet onweersproken wil laten. Om meer te doen dan bewering tegenover bewering te stellen, moge ik aan mijn eigenlijk verweer een beknopte samenvatting van mijn boek laten voorafgaan.

In het eerste deel daarvan schets ik, ‘hoe men in de Duitsland omringende, doch ook in verderaf gelegen landen na 1933 in toenemende mate bevreesd is geraakt voor sinistere operaties van Duitse agenten en aanhangers van het nationaal-socialisme; hoe deze angst zich, telkens wanneer Hitler tot een nieuwe daad van aggressie overging, tot een ware paniek ontwikkelde; hoe tenslotte het uit angst en paniek geboren beeld in hetgeen later geschreven werd, zijn neerslag vond.’ (p. V). Inderdaad zijn velen ook na 1945 blijven geloven dat er een reusachtige samenzwering bestaan heeft die bij ieder Duits offensief ten gunste van de Duitse weermacht ingegrepen heeft. Naast de Duitse politieke Vijfde Colonnes, die in vredestijd met politieke middelen niet-Duitse staten hadden ondermijnd, waren er, naar velen meenden, militaire Vijfde Colonnes geweest, die tijdens de Duitse aggressies een ‘aanval-van-binnen-uit’ (p. 188) uitgevoerd hadden.

Het is van die militaire Vijfde Colonnes dat ik in het tweede deel van mijn studie naga, in hoeverre men er thans betrouwbaar bewijsmateriaal voor kan vinden. Dat dat bewijsmateriaal onvolledig is, spreekt vanzelf en wordt door mij op verschillende plaatsen erkend en uitgesproken. Reeds in mijn Woord Vooraf merk ik op, mij er van bewust te zijn, ‘geenszins een volledig beeld te hebben kunnen schetsen van hetgeen door de Vijfde Colonne verricht is’. (p. VIII) Op die beperking wijs ik opnieuw uitdrukkelijk op de pag.'s 246, 302, 310 en 447. Het merkwaardig feit doet zich echter voor dat bewijsmateriaal voor enige Duitse militaire Vijfde Colonne van aanzienlijke omvang slechts te vinden is voor de landen Polen en Zuid-Slavië; niet voor Denemarken en Noorwegen; niet voor Nederland, België, Luxemburg en Frankrijk; niet voor Engeland en Amerika; niet voor de Sowjet-Unie. Zo is het aan het eind van mijn tweede deel prima facie waarschijnlijk geworden, dat zulk een militaire Vijfde Colonne van aanzienlijke omvang slechts in Polen en Zuid-Slavië bestaan heeft.

[p. 56]

Daarop ga ik in het derde deel dieper in. Mijn conclusies zijn de volgende. De politieke Vijfde Colonne was wezenlijk onderdeel van het verwoestend-aggressieve nationaal-socialistische stelsel. Van de militaire Vijfde Colonnes maakte Hitler slechts in beperkte mate gebruik. Het streven tot geheimhouding zijner operaties dwong hem daartoe; bovendien trof hij slechts in Polen en Zuid-Slavië Duitse groepen aan die (als gevolg van een historische ontwikkeling van eeuwen) na 1918 zo scherp onderdrukt werden dat veel jeugdige elementen bereid bleken te zijn, de ‘nationale’ legers in de rug aan te vallen. Aan de andere kant was het door de politiek die Hitler en de Musserts sinds 1933 gevoerd hadden,

‘onvermijdelijk dat men, toen die oorlog eenmaal door Hitler ontketend was, bij iedere nieuwe aggressie aannam dat die groepen die hem zo lang politiek bijgestaan hadden, het hem aan militaire hulp niet.. lieten ontbreken.. Men arresteerde en vervolgde mensen van wie men aannam, en in veel gevallen terecht, dat zij met de vijand heulden en in beginsel bereid waren hem bij te staan. Men schreef hun daarbij vaak daden toe die zij niet bedreven hadden, maar de gezindheid waaruit die daden zouden kúnnen voortvloeien, zag men scherp en juist... Dat de alom-aanwezige militaire Vijfde Colonne die men meende te ontwaren, niet bestaan heeft, is zeer zeker een curieus feit; het verliest in historisch perspectief een deel van zijn betekenis. De angst voor die Vijfde Colonne was overdreven, maar niet absurd’ (p. 410)

Ik betreur het in hoge mate dat er in tegenstelling tot enkele Nederlandse bladen die van mijn toch vrij gecompliceerd relaas uitstekende samenvattingen gepubliceerd hebben, enige organen zijn geweest wier ‘koppen’ suggereerden dat ik van mening zou zijn dat er in het geheel geen Duitse Vijfde Colonne bestaan heeft. Dat daarmee het resultaat van mijn onderzoek - of, zoals Romein schrijft, ‘de waarheid zoals de Jong haar, op het ene punt der vijfde kolonne gericht en dus onvermijdelijk uit het geheel der Duitse misdadigheid gelicht’ (daar heb ik die Vijfde Colonne voorzover zij reëel bestond of in angst aanwezig geacht werd, juist ten nauwste mee verbonden) - ‘dreigt te verworden... tot de legende dat er geen Duitse misdadigheid heeft bestaan’ (De Nieuwe Stem, p. 726), lijkt mij schromelijk overdreven. Terloops merk ik op dat Romein de strekking van het door hem in dat verband gewraakte artikel uit het Haags Dagblad onjuist weergeeft.

[p. 57]

Nu meent Romein dat ik tot die misvatting ‘toch enige aanleiding gegeven’ heb.

Ik zou, schrijft hij, alleen maar voor ‘waar’ aangenomen hebben wat ik (aan de hand van betrouwbaar materiaal) heb kunnen ‘bewijzen’ Waar Romein deze conclusie op baseert, is mij een raadsel. Hij bestrijdt een caricatuur van de werkelijke methode die ik gevolgd heb. Uiteraard ben ik van betrouwbaar feitenmateriaal uitgegaan. Bij al mijn voorzichtig geformuleerde gevolgtrekkingen heb ik echter met het feit dat mijn kennis onvolledig was, rekening gehouden. ‘Er is meer geschied dan wij weten’ (p. 310). ‘Niettemin vertonen,’ schrijf ik, ‘de (beschikbare) gegevens land voor land een zekere onderlinge overeenstemming.’ Het totaal-beeld is, wat Polen en Zuid-Slavië betreft, van een geheel andere qualiteit dan wat de andere, bovengenoemde landen aangaat.

Die conclusie handhaaf ik onverkort. Ook voor Nederland. Ook voor Denemarken.

Aangaande Nederland merkt Romein op dat ik voor het schetsen van de omvang der vooroorlogse Duitse spionnage niet alleen mag afgaan op de inhoud van de stukken die dr Otto Butting, hoofd van de Reichsdeutsche Gemeinschaft in Nederland, in April '40 in Voorburg verloor. Dat heb ik niet gedaan. Mijn relaas is mede op tal van andere bronnen gebaseerd. Op 12 Mei 1940 heeft men bij Valkenburg onder het lijk van een Duits militair o.a. overzichten aangetroffen van de voornaamste gegevens die de Duitsers van begin April '40 af o.m. door middel van spionnage betreffende Nederland hadden weten te verwerven. Ook die stukken heb ik naast veel ander materiaal kunnen raadplegen. Romein oordeelt zonder de materie te kennen.

Hetzelfde geldt voor zijn opmerking betreffende Denemarken waar hij een door een mijner opponenten geuit ‘vermoeden’ aanhaalt, ‘dat het Deens verraad beslissender is geweest dan de Jong meende op grond alweer van een document, i.c. het verslag van de Deense enquêtecommissie.’ Van Deense nationaal-socialistische zijde is n.l. na de oorlog beweerd dat de toenmalige Deense minister van buitenlandse zaken, dr Munch, medio Maart 1940 op een geheime bijeenkomst te Rostock met Himmler zou hebben afgesproken, dat Denemarken aan Duitsland geen weerstand zou bieden. Aan deze bewering is buiten Denemarken enige bekendheid gegeven door een artikel in het Zeitschrift für Geopolitik (Februari 1951) en een notitie in de Revue d'Histoire de la deuxième guerre mondiale (Juli 1952). De Deense enquête-commissie heeft haar met voorbeeldige grondigheid onderzocht (dl. III) en er de

[p. 58]

onjuistheid van kunnen aantonen. Slechts wie in verslagen, verhoren en bijlagen dier Commissie nimmer een blik geslagen heeft, zal de resultaten van een zorgvuldig onderzoek met de aanduiding ‘een document’ karakteriseren.

Wat Romein dan verder schrijft over mijn deskundigheid die alleen ‘de logische categorie van het of-of’ zou kennen en ‘de dialectische van het en-en’ zou ontberen; over de ‘onkunde’ die die ‘deskundigheid’ met zich zou brengen; over mijn ‘verliefdheid’ op een ‘gedeeltelijke waarheid’ die ‘ten opzichte van de universele werkelijkheid’ gelijk zou staan met ‘een partiële leugen’; over wetenschap die bewierookt wordt omdat zij ‘in de gewenste politieke lijn valt’ en waaraan dus ‘of zij wil of niet’ ‘een luchtje komt’ - zijn alles beschouwingen, ingegeven, naar het mij voorkomt, door geïrriteerdheid om enkele eenzijdige en overdreven pers-uitlatingen doch die ik, wat mijn persoon en mijn proefschrift betreft, afwijs. Dat Romein hier geen onderscheid gemaakt heeft, betreur ik ten zeerste.