De Nieuwe Stem. Jaargang 8

[p. 734]

Ex libris

Romein's laatste bundel Carillon der Tijden (Querido, Amsterdam).

Met deze vierde bundel verzamelde essay's en toespraken acht Jan Romein, onder reserve van zijn Indonesische reis-ervaringen, een einde gekomen aan een bepaalde faze van zijn arbeid. Men zal echter geen grapjes meer kunnen maken over de geleerde, die zijn eigen ‘nagelaten geschriften’ verzamelt, want Romein erkent met zoveel woorden, dat zijn opzet eigenlijk geen andere is geweest. Misschien zou men deze naarstige verzamelarbeid daarom het beste kunnen kenmerken, als de vorm, waarin Romein zijn eigen geestelijke levensgang heeft vastgelegd. Want in de grond der zaak vormen al deze cultuur-historische beschouwingen een origineel soort auto-biographie. En dat rechtvaardigt dan ook het, wel eens wat nadrukkelijke, persoonlijke element, dat in vrijwel al deze studies aan de dag treedt.

Dit auto-biografische karakter spreekt niet alleen uit de verantwoording vooraf, overigens niet voor niets ditmaal als ‘bio-bibliografisch voorbericht’ aangeduid. Het komt uiteraard het meest direct tot uiting in de biografische studies, waarvan er in de laatste bundel enkele belangwekkende, over Vossius, Winwood Reade, Bakhuizen van den Brink en Tenhaeff, aanwezig zijn, terwijl ook kleinere herdenkingen, zoals aan de nauwe vriendschap met wijlen prof. Kramers gewijd, daartoe aanleiding geven. Het rechtvaardigt ook de, op het eerste gezicht wat al te minutieuze, verantwoording van het eigen dagelijkse leven, van uur tot uur, in de bespiegeling over de ‘Ivoren Toren onder Hoogspanning’, waarin het opgejaagde bestaan van de moderne, met allerlei sociale verantwoordelijkheden beladen, geleerde wordt geschetst. Maar dit auto-biografische element spreekt ook uit de meer theoretische verhandelingen, waarvan in deze bundel de ‘Gedachten over de Vooruitgang’ wel de belangrijkste zijn.

Bij een beschouwingswijze als die van Romein, die elke distanciëring voor de historicus van eigen tijd en van het eigen geestelijke en sociale zijn principieel afwijst, ligt deze persoonlijke betrokkenheid, deze inzet van de hele persoon in het wetenschappelijk denkproces voor de hand. Allicht dat men dan de boom aan zijn vruchten, d.w.z. de mens uit zijn werken leert kennen. Dat verleent overigens de verzuchting van de schr., dat hij dit werk stopzet ‘om het het nageslacht niet te lastig te maken’, bewust of onbewust een pikante, paradoxale noot.

Wie Romein's nieuwe verhandeling over de Vooruitgangs-Idee met het bekende opstel over de Dialectiek der Vooruitgang uit ‘Onvoltooid Verleden’ vergelijkt, ontkomt niet aan de indruk, thans voor een man te staan, door de ervaring der laatste vijftien jaren ‘wiser and sadder’ geworden. Zeker, de vroeger gevonden ‘wetmatigheden’ worden allerminst verloochend, en nadrukkelijk verweert Romein zich tegen een verwijt van pessimisme, maar de hele toon is toch wel sterk veranderd. Van het triomfantelijke der vroegere bevindingen, met een overvloed van historische voorbeelden geïllustreerd, is thans weinig terug te vinden. De nieuwe formulering, bestaande uit een vervanging van een positief gewaar-

[p. 735]

deerde vooruitgang door de neutrale voortgang, waarin alleen de potentie ten goede en ten kwade voortdurend wordt opgevoerd, lijkt een wat krampachtige poging, bovenal aan enig waarde-oordeel te ontkomen; eigenlijk wat onlogisch voor een beschouwingswijze, die de totale mens met heel zijn voelen en denken, dus ook zijn waarde-oordeel tot inzet heeft.

Maar terwijl in de vroegere opvatting van de dialectische ontwikkelingsgang, bij alle uitschakeling van een waarde-oordeel ook hier, uit de gebruikte voorbeelden zelf, evenals uit de nauwe aansluiting bij de Hegeliaanse ‘drieslag’, een positief accent doorklonk, wordt de oude idee van de ‘Heterogonie der Zwecke’ thans wel in sterke mate in mineur gehanteerd. Bovenal doet het uiteindelijk beroep op de wil, op een concrete vaststelling van het ideaal, teneinde het demonische proces van de voortgang te beheersen, niet alleen geforceerd, maar ook in een beschouwingswijze, die tot dusver theorie en praktijk ten nauwste in elkaar verweven achtte, weinig overtuigend aan. Tenzij dit ‘voluntaristisch optimisme’, zoals het in een ander verband wordt genoemd, waar het met een ‘modern humanisme’ wordt gelijkgesteld, een definitieve breuk zou betekenen met dat dogmatische dialectisch materialisme, dat wèl het hele geschiedproces in één grote synthetische greep omvatte, maar aan de individuele mens een uiterst beperkte speelruimte liet.

Zo nodigen Romein's beschouwingen, als altijd, tot discussie en tegenspraak, die hem stellig welkom zullen zijn. Waar wij hem echter het willigst volgen, is in zijn meesterlijke biografische schetsen, zoals nu weer die van Bakhuizen van den Brink. Moge het Romein, die nu de leeftijd heeft bereikt, waarop, naar hij van Voltaire getuigt, de voorwaarden voor scheppend werk op hun gunstigst verwezenlijkt zijn, gegeven zijn, ons na korter of langer tijd op een nieuwe creatie van grote allure te onthalen.

Dr B.W. Schaper

Mr A. Dirkzwager, De Codex Juris Canonici getoetst aan de Nederlandse wetgeving. C. Blommendaal N.V., 's Gravenhage, 1953.

De bedoeling van Mr Dirkzwager met dit boek is aan te tonen, dat de Rooms-Katholieken van de emancipatie die zij hebben nagestreefd en bereikt een verkeerd gebruik hebben gemaakt door een steeds exclusiever - in de woorden van Dirkzwager: schismatieker - houding aan te nemen. Dit klopt niet met wat een vrij sterke stroming onder zowel leken als geestelijken beoogt, n.l. de uiterlijke emancipatie te laten volgen door een innerlijke, met welke zij bedoelen een vrijer houding tegenover de kerkelijke ambtsdragers en een innerlijker katholicisme tegenover Roomse machtsbegeerte en isolement. Van het streven naar uitbreiding of vastlegging van de beïnvloeding van het staatkundige, maatschappelijke en culturele leven, dat inhaerent is aan het R. Katholicisme, is het door Mr Dirkzwager behandelde kerkelijke wetboek, de Codex Juris Canonici wel het sterkste bewijs. De schrijver wil aantonen, dat in dit wetboek verschillende bepalingen voorkomen welke de Nederlandse wetgeving weerspreken. Inzonderheid wijst hij op de door de Nederlanders wet onbeschermd gelaten kloosterlingen, vooral de minderjarigen die zich voor het leven verbinden. Hij verlangt van de Overheid, dat in de Nederlandse wet,

[p. 736]

indien men meent dat bij collisie van de kerkelijke met de nationale wetgeving de eerste, wat zij pretendeert, boven de tweede staat, dit tot uitdrukking moet worden gebracht, omdat anders de Overheid niet meer de eerste dienares van haar wetgeving is.

Men zou zich kunnen afvragen of de voorstanders van de innerlijke emancipatie deze Codex, die stellig als supra-nationale wet de R. Katholieken een uitzonderlijke plaats geeft in het volksbestaan, zonder kritiek aanvaarden kunnen zonder hun eigen streven te frustreren.

Dat Mr Dirkzwager heeft getracht ‘de ontstellend geringe kennis’ onder niet-katholieken van deze Codex met zijn werkje te corrigeren, is alleen maar toe te juichen. Wij leren er de gehele Codex niet uit kennen, maar wel haar strekking en voornaamste bepalingen. Als het boek de aanleiding zou kunnen worden tot groter aandacht onder juristen voor de Codex, zou al veel gewonnen zijn. Meer nog, als een katholiek jurist met begrip voor ‘andersdenkenden’ er eens op zou ingaan.

O.N.