De Nieuwe Stem. Jaargang 8

[p. 725]

Jan Romein
Misbruik van wetenschap

Naar aanleiding van: L. de Jong, De Duitse Vijfde Kolonne in de Tweede Wereldoorlog, diss. Amsterdam 1953.

De 10e November is drs L. de Jong, directeur van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, aan de Universiteit van Amsterdam tot doctor in de Letteren en Wijsbegeerte gepromoveerd. Dat is normaal en niet iets waarmee we ons hier bezig behoeven te houden. Die promotie geschiedde, zoals gebruikelijk is op voorstel van de promotor, prof. Presser, met lof. Ook dat is, zij het in wat mindere mate, normaal en dus ook geen reden om aan de zaak bijzondere aandacht te schenken. In de weken daarop is het proefschrift, waarop dr de Jong zijn titel behaalde alom en uitvoerig in dag- en weekbladen besproken. Dat is al niet meer normaal, hier is deze aangelegenheid al een nationaal ‘geval’ geworden en we zijn hier dicht bij het punt, dat ons genoopt heeft, er in dit tijdschrift enige ruimte voor af te staan.

Niet, intussen, om nog eens te herhalen, hoe ijverig de promovendus zijn materiaal verzameld, hoe scherpzinnig hij het geanalyseerd en met welk een bijzondere levendigheid hij de uitkomsten van zijn onderzoekingen in zijn proefschrift verwoord heeft. Niet dus om de vele lovende adjectieven die er kwistig over uitgespoten zijn als de suiker over een banketbakkerstaart, met nog enkele te vermeerderen. Dat is alles in confesso en wij zullen de laatsten zijn om van al die lof, voorzover niet ‘overdone’ tenminste, tittel of jota af te doen. Laten wij, om zelfs elk mogelijk misverstand dienaangaande te voorkomen, het hier uitspreken, dat het ‘cum laude’ volkomen terecht werd verleend.

En toch: iets lofwaardig vinden is niet het zelfde als iets voorbehoudloos bewonderen. Wij hebben, tijdens de promotie zelf al, twee bezwaren voelen opkomen, die sindsdien eer versterkt dan verzwakt en zeer zeker niet verdwenen zijn. Die versterking begon al op de receptie na afloop, onder het aanhoren van een passage uit de tot de jonge doctor gerichte brief van de minister-president; zij nam toe tijdens de lectuur van een aantal der zoëven gememoreerde loftuitingen in de pers en bereikte haar hoogtepunt bij het lezen van een artikel in het Haags Dagblad van 14 November, getiteld ‘Onnodige harde hand’.

Immers wat is de kern van dit alles? Dit, dat de Jongs boek ons on-

[p. 726]

weerlegbaar leert, dat ‘voor de veronderstelling’ - destijds door zo velen, zij het niet allen, gedeeld - ‘dat in Nederland (om ons hiertoe nu als voorbeeld te bepalen) woonachtige Rijksduitsers of Nederlandse nationaal-socialisten bij de veldtocht van vijf dagen in georganiseerd verband of op aanmerkelijke schaal actieve steun verleend hebben aan de Duitse troepen, alle aanwijzingen ontbreken.’ Of, met andere woorden - en door mij nu opzettelijk op de wijze van de Emser-depêche verkort weergegeven - dat het wat de spionnage en het verraad betreft, met de nazi's ‘meevalt’. Want men make zich geen illusies. De Jongs wetenschappelijke restricties: ‘in georganiseerd verband’, ‘op aanmerkelijke schaal’, ‘actieve steun’, ‘aanwijzingen ontbreken’, zullen niet overgaan in het beeld, dat ‘de’ lezers zich van zijn beeld zullen vormen, ja, die voorbehouden zijn daaruit, blijkens die persstemmen, al bij velen en goeddeels verdwenen. Vergeten is ook, en anders wordt dat het nog wel, dat de Jong bedoelde activiteiten voor Oost-Europa wel degelijk bewijsbaar acht en ze zelfs heeft bewezen.

Wat is er dan aan de hand? De Jong heeft de waarheid inplaats van de legende willen plaatsen. De waarheid, zoals hij uit de documenten, in ruimste zin genomen, voor zich heeft zien oprijzen, iplv. de legende zoals die nagenoeg allen in de Mei-dagen van '40 gevangen hield. Maar daarbij is de waarheid zelf bezig een eigen legende te vormen. De waarheid, zoals de Jong haar, op het éne punt der vijfde kolonne gericht en dus onvermijdelijk uit het geheel der Duitse misdadigheid gelicht, ons heeft meegedeeld, dreigt te verworden, om het terwille van de duidelijkheid scherp te zeggen, te verworden tot de legende, dat er geen Duitse misdadigheid heeft bestaan.

Misbruik van De Jong's resultaten? Ja en neen. Ja, inzover die verloochening bewust zou geschieden door hen die weigeren met Charles ‘het spoor terug te volgen’ en deze ‘waarheid’ maar al te graag in dienst stellen van een hernieuwd samengaan met de Duitsers in de E.D.G. Neen, inzoverre deze nieuwe legende-vorming als bijproduct der wetenschap onbewust plaats heeft als de vorige, die een bijproduct van de angst was. Maar bewust of onbewust, verderfelijk blijft ze. Hoe verderfelijk leert niets beter dan het reeds vermelde artikel in het ‘Haags Dagblad’, waarin niet meer of minder betoogd wordt, dan dat er tegen de neo-nazisten niet met harde hand behoeft te worden opgetreden en deze politiek wordt aanbevolen met een beroep op De Jong, uit wiens conclusie de conclusie wordt getrokken, dat het ook destijds onnodig geweest is, de Nazi's hier te bestrijden, die - het is immers wetenschappelijk bewezen - de vijand nauwelijks enige hulp door verraad geboden hebben.

[p. 727]

De Jong zelf - wij twijfelen er niet aan - zal deze conclusie uit de zijne verwerpen. Iets geheel anders is, of hij er niet toch enige aanleiding toe gegeven heeft. En hier komen wij bij ons tweede bezwaar, naast, maar niet los van dat wat wij het misbruik zouden kunnen noemen, van zijn boek gemaakt. Wij raken hier tevens aan een geschied-theoretisch en een sociologisch vraagstuk.

Het geschied-theoretische vraagstuk is dit: mag of moet men zelfs bij de reconstructie van onverschillig welk verleden uitsluitend op de ‘bronnen’ afgaan? Mag of moet men zelfs redeneren: dit of dat is niet bewezen en niet te bewijzen, dus heeft het niet bestaan? Tijdens de promotie al is dit vraagstuk, zij het onuitgesproken aan de orde geweest, zowel toen Prof. Brugmans het vermoeden uitsprak, dat de spionnage toch weleens omvangrijker en minder onschuldig geweest zou kunnen zijn, dan De Jong met de stukken in de hand kon aantonen, als toen Prof. Posthumus zijn vermoeden volhield, dat het Deens verraad beslissender is geweest dan de Jong meende op grond alweer van een document i.c. het verslag van de Deense enquête-commissies We zullen hier niet trachten dit probleem op te lossen. Het is ons voorshands genoeg, het hier nog eens in concreto aan een Nederlands voorbeeld te stellen. Het luidt zo: Indien Butting (zie De Jong blz. 92 v.v.) een enveloppe verliest met stukken die op de door hem bedreven spionnage betrekking hebben, indien dan voorts bij nader onderzoek blijkt, dat het resultaat van 's mans arbeid gering is geweest (zie De Jong, blz. 244 v.v.), is dan daaruit enige conclusie te trekken omtrent het belang van spionnage, bedreven door hen die geen enveloppen verloren hebben? Of nog iets scherper gesteld aan het Deense voorbeeld: indien een enquête-commissie geen ministerieel verraad kan aantonen, is daarmee bewezen, dat het ook niet heeft plaats gehad?

Wij willen niet beweren, dat De Jong deze vragen in plaats van met: ‘neen’, met ‘ja’ zou beantwoorden, maar wij ontkomen anderzijds toch niet aan de indruk, dat De Jong tot op zekere hoogte het slachtoffer is geworden van zijn deskundigheid. Zijn deskundigheid n.l., die niemand hem zal betwisten en die hierin bestaat, dat hij alles wat hij stelt ook bewijzen kan, en het slachtofferschap, dat hierin bestaat, dat hij - juist door die methode - niets als (mogelijk óók) waar kan aanvaarden, wat hij niet bewijzen kan. Zijn deskundigheid kent, als alle deskundigheid, de logische categorie van het of-of; als alle deskundigheid mist zij de dialectische dimensie van het en-en.

In zijn houding herkennen wij te veel van het oude deskundigen-adagium uit de tijd toen de menswetenschappen de natuurwetenschap-

[p. 728]

pen uit die zelfde tijd meenden te moeten imiteren en dat Fustel de Coulanges aldus onder woorden bracht ‘Nous nous attacherons aux textes, regardant comme démontré ce qu'ils démontrent et tenant pour non avenu ce que nous n'y trouverons pas.’ (Recherches sur quelques problèmes d'histoire, 1885 p. 359). Die houding is te vreemder bij een auteur, die toch door de school van het marxisme is heengegaan en die zich elders voor dialectisch inzicht dan ook niet onontvankelijk getoond heeft.

Hier ligt het sociologisch vraagstuk. Het is dat van de onkunde die de deskundigheid meebrengt. Men geeft zich er n.l. in de regel te weinig rekenschap van, dat elke deskundigheid - eo ipso - een beperking insluit tot het gebied dier deskundigheid. Als die beperking er niet was, zou er ook van deskundigheid geen sprake kunnen zijn. Ook dit vraagstuk willen wij hier slechts stellen, maar toch niet zonder er aan toe te voegen, dat het de hoogste tijd lijkt, het eens te gaan onderzoeken. Immers een maatschappij die door haar toenemende ingewikkeldheid in toenemende mate op deskundigen drijven moet en derhalve in dezelfde mate van hen afhankelijk wordt, mag zich toch wel eens goed rekenschap geven van de gevaren der beperking aan deskundigheid als zodanig inhaerent.

De Jong is niet, zo zouden wij het samenvattend willen stellen, bezweken voor de verleiding ener vooropgezette theorie - i.c. die van de geringe omvang en betekenis van de vijfde kolonne - maar wel, tot op zekere hoogte althans - voor de verleiding der door hem met alle deskundigheid toegepaste strikt-wetenschappelijke methode. Uitgetogen om de waarheid te zoeken, heeft hij, tot op zekere hoogte alweer, door zijn deskundigheid verleid, iets gevonden, dat wel een gedeeltelijke, maar niet de gehele waarheid voorstelt. Verliefd geraakt op die gedeeltelijke waarheid, is hij zich o.i. niet steeds voldoende bewust gebleven van het feit, dat een partiële waarheid ten opzichte der universele werkelijkheid gelijk staat met een partiële leugen. En ziet: zonder dat hij het wil, zonder dat hij of wie ook het beletten kan, schiet uit die partiële leugen de legende omhoog. Een andere, weliswaar, dan die hij wiedde, maar een veel giftiger, die van ‘het was zo erg niet’. Giftiger, al was het alleen, omdat de eerste het verleden, de tweede, in de vorm van een correctie op dat verleden, in feite het heden betreft.

Men zegge niet, dat wij overdrijven, als wij van een nieuwe legende spreken. Ze heeft zelfs de figuur van de jonge doctor zelf reeds ingesponnen. In ‘Vrij Nederland’ van 21 November heet hij al een ‘nieuwe Thucydides’. Wij willen dit symptoom niet overschatten. Wij

[p. 729]

willen aannemen, dat de overijverige schrijver van dat stukje het schreef in de waan, De Jong daarmee een genoegen te doen en, wie weet, in de hoop, dat deze zelf of een ander op zijn beurt hèm nu voor een ‘nieuwe Plutarchus’ zou houden. Maar laten wij het evenmin onderschatten: het wierookvat wordt alleen dan voor de wetenschap gezwaaid, maar dan ook steeds, wanneer die wetenschap in de gewenste politieke lijn valt. En dan komt er aan die wetenschap, of zij wil of niet, een luchtje.