De Nieuwe Stem. Jaargang 8

[p. 252]

Exlibris

W. den Boer, Benaderbaar Verleden. Universitaire Pers Leiden, Leiden 1952, 92 blz.

Onder deze gelukkige titel heeft de Leidse hoogleraar in de Oude Geschiedenis zijn gedachten over een aantal kernproblemen der theoretische geschiedenis uiteengezet: de historische kenvorm, historie als vormgeving, het object en de objectiviteit, het subject en de subjectiviteit, het wegen van waarden.

In deze aankondiging zal ik het noch ‘verslaan’ noch beoordelen. Het eerste zou, in zo luttele regels, aan de schr., het tweede, om dezelfde reden, aan het oordeel en daarmee aan de zaak te kort doen. Bovendien: ‘ieder oordeel over anderen wordt uitgesproken om zichzelf te sterken’, zegt Adriaan van der Veen zo juist in ‘Het wilde feest’, en ik heb voor het moment althans aan zelfversterking geen behoefte.

Het komt mij beter voor de zo gewonnen ruimte te besteden aan enkele opmerkingen over een ‘detail’-punt, dat ons iets verder kan brengen. Ik doe dit te liever, omdat het mij voorkomt, dat we met Huizinga's ‘Wetenschap der geschiedenis’, mijn ‘In de hof der historie’ en dit boekje nu van Den Boer voorlopig voldoende luchtverkenningen bezitten van het betrokken terrein van voldoend verschillende vertrekpunten uit. Ter bevordering van deze tak van wetenschap ten onzent zijn nu veeleer, naar ik meen, beperkte maar diepgaande studies der afzonderlijke problemen nodig, zoals ik er een over het wetmatigheidsvraagstuk probeerde te geven in mijn ‘Graal der geschiedenis’. Pas als ook die gemaakt zijn immers, is de tijd voor een eerste handboek, d.w.z. voor een verkenning op kleiner schaal gekomen en kan een begin worden gemaakt met het afpalen en vervolgens met bebouwen der akkers.

Het detailpunt, door ons bedoeld - omvangrijk en complex genoeg nog trouwens - is tegelijk 's schr. meest originele bijdrage tot het historische kenprobleem. Het is het onderscheid, in zijn eerste hoofdstuk gemaakt, tussen het Griekse en het Joodse historische denken. Het eerste, een weten door ‘gezien te hebben’, het tweede een kennen door wat ‘getoond werd’; het eerste eigen menselijke werkzaamheid, ook voor het eigen besef, - het tweede, naar eigen bewustzijn, inspiratie door een hogere macht. Het eerste objectiverend, het tweede participerend; het eerste ‘kent’, het tweede ‘beleeft’.

Ik kan deze onderscheiding aanvaarden, maar meen haar op een bredere basis te kunnen vesten door het oud-Joodse gezichtspunt te zien als voortvloeiend uit het Algemeen Menselijk Patroon (zie mijn ‘Arbeidsbegrip in Oost en West’, dit tijdschrift van Oct. en Nov. 1952), het Griekse daarentegen als de eerste afwijking daarvan, die op de duur - na de Middeleeuwen - Europa tijdelijk zijn bizondere plaats onder de andere werelddelen zou geven.

In deze opvatting voelde ik mij gesterkt door het aanhoren onlangs van de meesterlijke voordracht van prof. Bruno Snell uit Hamburg, ‘Die Grundlagen des europäischen Denkens’. Uitgaande van Homerus' aanroepen der Muze gaf hij van de (feodale) voorstellingswereld van Homerus - precies dezelfde karakteristiek als die Den Boer van de Joodse denkwereld gaf: de mens voelt zich niet in staat zonder hulp van boven de waarheid te achterhalen. Het typisch Europese denken - in mijn terminologie: de afwijking van het Algemeen

[p. 253]

Menselijk Patroon - begint dan, volgens Snell, in de (burgerlijke) wereld van de Griekse stadstaten, bij lyrici en filosofen: zij menen dat de mens wel uit eigen kracht de waarheid omtrent zichzelf en de wereld kan vinden - precies hetzelfde derhalve als wat Den Boer van het Griekse historische denken zegt, dat hij omschrijft als een weten-door-zien (ervaring).

Met de tweede originele bijdrage van de schr.: het doortrekken van dit onderscheid tussen objectivering en participering tot in de hedendaagse geschiedschrijving, kan ik derhalve eveneens wel en niet meegaan. Wel meegaan, inzover een combinatie van beide houdingen als een gelukkige omschrijving kan gelden van de houding van de historicus. Niet meegaan echter, wanneer schr. meent daarin een combinatie van Grieks en Joods historisch denken te mogen zien. Volgens mij immers is die participerende houding van oorsprong niet typisch-Joods, maar algemeen-menselijk en werkt zij daarom ook nog steeds, doordat het typisch Grieks-Europese patroon weliswaar een afwijking van dat algemeen-menselijke is, maar dit laatste, althans voorlopig, nooit geheel en nooit overal heeft vervangen.

Heb ik de schr. te kort gedaan met noch al zijn meningen te refereren noch daarover een samenvattend oordeel te geven? Ik geloof: integendeel, doordat ik aan dat ene detail heb laten zien, hoe hij mij op dat punt aan het denken gebracht heeft. ‘L'essentiel est de faire réfléchir’, zei Pirenne.

J.R.

K. William Kapp, The social costs of private enterprise, Harv. Univ. Press, Cambridge (Mass.), 1950.

Het is niet de eerste maal, en het zal stellig niet de laatste zijn, dat een poging wordt gedaan om de economische wetenschap, zoals zij in de westerse wereld beoefend wordt, in haar grondslagen aan te tasten. Maar wel kan men constateren, dat de aanval, die William Kapp richt op de gangbare economische wetenschap, zeer principieel is en de geijkte theorieën en voorstellingen op een zeer kwetsbare plek treft.

Ondanks alle ontwikkelingen sinds Adam Smith de economische wetenschap ten doop hield, wordt deze nog steeds min of meer beheerst door de, vaak onbewust levende, wijsgerige voorstelling van een regulerend automatisme in het economische leven. Deze voorstelling leidt er toe, dat nog steeds de neiging bestaat, het al of niet economisch verantwoord zijn van een handeling te beoordelen naar de uitkomst van de particuliere kostprijsberekening van de onderneming Men beseft weliswaar steeds sterker dat deze wijze van berekening allerlei uit sociaal oogpunt belangrijke aspecten van het economisch leven verwaarloost, enerzijds door de baten voor de volksgemeenschap, die uit een onderneming kunnen voortvloeien, buiten beschouwing te laten en anderzijds door veronachtzaming van een reeks van maatschappelijke nadelen van de onderneming, die de ondernemer niet zelf ondervindt. Maar volgens Kapp ziet men deze oneffenheden slechts als bijkomstigheden, die het beginsel niet aantasten en die men door een goede sociale wetgeving en door een complex van Overheidsmaatregelen ter bevordering van de welvaart kan pogen te ondervangen.

De schrijver nu tracht met klinkende getallen aan te tonen, dat de wrijvingen - niet in de kostprijs opgenomen maatschappelijke verliezen - een zodanige betekenis hebben,

[p. 254]

dat van de gulden regel (overeenstemming van maatschappelijk belang en ondernemersbelang) maar weinig overblijft. De ondernemer maakt volgens hem zijn berekeningen op grond van een systeem, waarbij hij een belangrijk deel van de kosten op zijn medeburgers en op de maatschappij als geheel afwentelt.

In een reeks uiterst verhelderende hoofdstukjes schetst de schrijver de niet in de kostenberekening van de ondernemer opgenomen verliezen, welke het Amerikaanse volk heeft geleden, als gevolg van de ongelooflijke groei van het particuliere bedrijfsleven, door ‘wrijvingen’ als verontreiniging van lucht en water, erosie veroorzaakt door onoordeelkundig en verkwistend omspringen met de bosreserves, uitputting der bodemschatten aan steenkool en olie, roofbouw op de dierenwereld, in het bijzonder aantasting van de visrijkdom, bedrijfsongevallen, werkloosheid, de sociale kosten van het monopoliestelsel, van een te groot aantal tussenpersonen en van verkwistend transport. Voorts berekent Kapp de verliezen geleden door te snelle afschrijving van kapitaalgoederen als gevolg van de evolutie der techniek, maar omgekeerd ook allerlei aspecten van ‘frustration of science’, dat wil zeggen: maatschappelijk verlies door belemmeringen van het wetenschappelijk onderzoek, voortvloeiend uit de dienstbaarheid van wetenschap aan industrie en uit het octrooistelsel. En dan noemt de schrijver nog niet eens de frustration, voortkomend uit het misbruik van wetenschap voor oorlogsdoeleinden.

De schrijver concludeert, dat de economische wetenschap zich, om haar greep op de sociale werkelijkheid te behouden, tot in haar grondslagen zal moeten herzien.

Iedere poging, om het huidige economische stelsel te verdedigen met behulp van de gebruikelijke kostprijsberekeningen, moet falen daar deze berekeningen juist uitgaan van dezelfde veronderstellingen, waarop het huidig economisch bestel berust, zodat men dan in een kringetje blijft ronddraaien.

De schrijver bedoelt met zijn boek blijkbaar niet, een pleidooi te leveren tegen het stelsel van het particulier initiatief en voor de staatsexploitatie. Wel is zijn boek ook in zoverre leerzaam, daar men hieruit kan zien, dat de gangbare redenering van economisten, dat men ook bij staatsexploitatie onderworpen blijft aan de onwrikbare normen van de kostprijsberekening, een drogreden blijkt te zijn. Natuurlijk, ook een ‘socialistische’ staat zal voor iedere onderneming en voor iedere transactie een nauwkeurige afweging van kosten en baten moeten calculeren. Maar hij zal daarbij de ‘sociale kosten’ niet op derden kunnen overhevelen. Zijn afweging zal, in theorie althans, een zuivere afweging kunnen zijn van maatschappelijk nut en maatschappelijk nadeel.

W.F.W.

Philip Gosse, Geschiedenis van de zeeroverij. N.V. Uitgeverij W.P. van Stockum & Zoon, 's Gravenhage; 4 delen à f 3.90.

‘Het is onmogelijk de geschiedenis van de zeeroverij van de oudste tijden af volledig te beschrijven; een dergelijk boek zou aardig beginnen te lijken op een complete geschiedenis van de zeevaart. Op de volgende bladzijden is daarom alleen getracht de geographische omstandigheden op te sporen die de opkomst der zeeroverij hebben begunstigd, haar in grote lijnen te volgen door haar perioden van bloei en van verval....’

[p. 255]

etc., aldus de beginregels van het voorwoord van de schrijver. Het is met name deze opzet die bij een nadere beschouwing toch niet bevredigt: er was in het algemeen ook in het verleden toch wel een duidelijk gevoeld onderscheid tussen de legitieme zeehandel enerzijds en de kaapvaart en zeeroof anderzijds, en de wijze waarop schr., uitgaande van zijn conceptie, de geschiedenis van de Hanze bij dit onderwerp betrekt is dan ook vrij willekeurig.

Dat vervolgens de sociale achtergronden nauwelijks in ernst worden behandeld, doch hoogstens hier en daar worden gesuggereerd, is een teleurstelling voor de werkelijk historisch geïnteresseerde lezer, terwijl ook het achterwege blijven van een beschouwing over de verkoopsorganisatie van de buitgemaakte goederen (het ‘verlengstuk’ van elke zeeroverij) als een manco moet worden beschouwd.

Niettemin heeft dit vlot geschreven boek, waarvan thans drie deeltjes in vertaling verschenen zijn, vele verdiensten, doordat het een in het algemeen slecht gekend en moeilijk toegankelijk onderwerp onder de aandacht van belangstellenden brengt, waarbij de talrijke aantrekkelijke gegevens ongetwijfeld tot verder onderzoek uitnodigen.

Helaas is de Nederlandse vertaling taalkundig niet vlekkeloos, en ten aanzien van de scheepstermen vaak bepaald onjuist, terwijl een enkele historische vergissing (zo wordt Cortez in 1541 gememoreerd als de toekomstige veroveraar van Peru) nog aan de aandacht van de vertalers is ontsnapt. Voorts ware het m.i. gewenst geweest (ook tot een betere waardering van enkele feitelijke details in dit boek) dat de uitgever niet geschroomd had aan te geven dat het hier gepresenteerde boek reeds uit 1932 dateert.

H.H.W. van Eijk.