De Nieuwe Stem. Jaargang 7

[p. 385]

[Nummer 7/8]

Raymond Brulez
Julien Kuypers, de dynamische

Bij zijn 60ste verjaardag

Het begint aldus: In 1912 voelt zich, aan de Vrije Universiteit te Brussel, een kleine groep Vlaamse studenten verbonden door vriendschap en gemeenzame idealen. Zij dwepen met vrijzinnig flamingantisme en moderne kunst. Als flaminganten ijveren zij voor de vervlaamsing van de Gentse Hogeschool, laten professor G.J.P.J. Bolland uit Leiden overkomen om door voordrachten over ‘Zuivere Rede en haar werkelijkheid’ de ongelovige franskiljonse Thomassen te bewijzen dat het Nederlands wel degelijk geschikt is voor de behandeling ‘der hogere aangelegenheden des geestes’. Wat is echter in die tijd ‘moderne kunst’? Qua litteratuur: nog altijd de tachtigers en ook reeds Arthur van Schendel, de Van Nu en Straksers en ook reeds de ‘Villa des Roses’ van een Antwerpse debutant: Willem Elsschot. Muziek? Nog altijd Wagner, Debussy en Richard Strauss, voor wiens revolutionnaire Electra wij bereid zijn in de Muntschouwburg te manifesteren tegen de weerbarstige bourgeois. Schilderkunst? De Laetemse school alsook Rik Wouters. Sommigen hebben de gelegenheid gehad een futuristisch doek te bewonderen... te Parijs.

Talrijk zijn zij niet deze studenten. Onder hen heeft zich dan nog een bepaalde kern geselecteerd: de germaanse filologen die college lopen bij August Vermeylen, Willem Duflou, de Reul en Ernst Stadler. Zij zijn de uitverkorenen die dan toch in dit Frans universitair milieu enkele cursussen krijgen in de Nederlandse taal. Onder hen een uitblinker: Julien Kuypers die als ‘normalist’ degelijker onderricht genoot in de moedertaal dan de gewone atheneum- of collegestudenten.

Het is met de Duitse Elzasser Stadler dat het contact het levendigst wordt onderhouden. Iedere maandagavond ontvangt hij in zijn villa aan de zoom van het Zoniënwoud de getrouwen die al de aspecten van de Duitse Romantiek bespreken. Ná de thee, vertelt de dichter, stichter der ‘Weissen Blätter’, samen met René en Lanatsch Schickelé, alsook de eveneens naar België uitgeweken dramaturg Carl Sternheim, over de geestesgesteldheid der Duitse intellectuele jeugd. Deze is democratisch, pacifist en - n'en déplaise wij flaminganten - fransgezind. Deze gelukkige conjunctuur waarborgt een duurzame wereldvrede.

Ik bezit nog een kleine foto, verkleurd doordat ze een amateuropname was: een herinnering aan een Pinksteruitstapje naar Mechelen. De vereerde Stadler rijst er op uit het groepje der vier meisjesstudenten geflankeerd door drie jongelieden: Julien Kuypers, Maurits Alofs en schrijver

[p. 386]

dezes. Luttele weken later weerklinkt het revolverschot van Serajewo. Enkele maanden nadien sneuvelen Ernst Stadler als Duits artillerieofficier aan de Aisne, Maurits Alofs als Belgisch soldaat aan de IJzer.

Gedurende de bezettingsjaren zijn wij in onderwijsinrichtingen als jeugdige taalleraars te werk gesteld. Julien Kuypers belandt te Tienen, een burcht van provinciaal franskiljonisme, waar zijn Vlaams idealisme precies niet op gejubel zal worden onthaald. Het is dan ook begrijpelijk zo hij, eens de vrede ingeluid, gelukkig is naar de hoofdstad terug te kunnen keren. Van nu af aan zal hij in deze tweevoudige activiteit van Vlaams [en tevens socialistisch] idealisme en artistieke belangstelling een ijver ontwikkelen met een dynamische intensiteit, waarvan ik bij zijn Vlaamse tijdgenoten tevergeefs de weerga zoek. Uiteraard is het niet mogelijk deze twee leitmotieven in Kuypers' loopbaan gescheiden te analyseren. Zij zijn veeleer door elkaar gevlochten en deze verstrengeling of samenbundeling versterkte het impact der inspanning en verhoogde de verwezenlijkte resultaten.

De jonge leraar heeft zijn persoonlijke relaties met de Van Nu en Straksers verstevigd; vooral met Herman Teirlinck, die wekelijks een avondcursus in de Nederlandse letteren doceert. Nadien sluit een gezellig onderonsje hierbij aan ‘in een oude staminee alwaar, steeds in denzelfde hoek om een zelfde banale pitch-pinetafel de vrienden grote glazen kralend zuurbier dronken en het eeuwenoude dobbelspel met vier teerlingen hutselden aan hetwelk de etymologische nog steeds niet opgehelderde benaming “Myol” is verbonden’.

In 1921 publiceert Julien Kuypers zijn eerste werk ‘Op Ruime Banen’: een essay gewijd aan de litteraire vernieuwing ingeluid door het tijdschrift Van Nu en Straks. Ook nu nog behoudt deze monografie haar historische en critische betekenis. Zeker getuigt ze van oprechte bewondering voor de auteurs die voor het eerst de Vlaamse Letteren op een Europees peil wisten te verheffen en deze verering klinkt zelfs enigszins ongewoon in de dagen dat Marnix Gijsen in zijn studie over Karel van de Woestijne etische verwijten richt tot de dichter van ‘De Modderen Man’ en Paul van Ostayen met geringschatting, zoniet sarkasme, de betekenis van Vermeylens ‘Wandelende Jood’ poogt te kleineren.

Bij dit eerste schrift sluiten onmiddellijk de didactische werken aan die in het onderwijs der belletrie in het Vlaamse land een frisser geest en een doeltreffendere methode willen invoeren. Twee dezer boeken de ‘Beknopte Geschiedenis van de Nederlandse Letterkunde’ en ‘Onze Litteratuur in beeld’ werden in samenwerking met Dr Theo de Ronde geschreven of samengesteld. ‘De Gouden Poort’ een driedelige bloemlezing voor middelbaar- en normaalschoolonderwijs was niet minder belangrijk. Ze bedoelde niet alleen een beeld op te hangen van de ontwikkelingsgang der Nederlandse Let-

[p. 387]

teren aan de hand van de op pedagogische en esthetische gronden volkomen verantwoorde keuze, maar tevens de leerlingen te brengen tot een zelfstandige aanvoeling van de schoonheid en tot een helder inzicht in de litteraire kunst. Hoeveel dit kapitaal werk heeft bijgedragen tot de verfijning van de artistieke smaak bij de schoolgangers van tientallen generaties, valt bezwaarlijk te schatten.

Gelijktijdig met deze activiteit ten bate der hervorming der educatieve methode in ons land, zette Julien Kuypers een parapolitieke carrière in waarbij hij als secretaris en later als kabinetchef van diverse ministers fungeerde; niet steeds in het departement van Openbaar Onderwijs maar ook wel eens in dit van Financiën.

Toen in 1930, na een experimenteel stadium als privé-organisme te hebben doorgemaakt, de inrichting van het Belgische radio-omroepwezen door de Staat aan een Nationaal Instituut [N.I.R.] werd toevertrouwd, zou Julien Kuypers als een der beheerders worden aangesteld. Van 1937 af fungeerde hij zelfs als Onder-Voorzitter van de Raad van Beheer en als Voorzitter van het Dagelijks Bestuur. Het is niet te veel gezegd zo wij beweren dat in deze hoedanigheid Julien Kuypers zowel op vorming der personeelkaders als op het ontwerpen der programma-politiek duidelijk zijn stempel heeft gemerkt. Door de inval der Duitse legers in ons land werd deze activiteit natuurlijk jarenlang onderbroken en een der eerste maatregelen van de vijand was deze vooraanstaande personaliteit ook als directeur der administratie van het normaalschoolonderwijs uit zijn ambt te ontzetten. De bezetter vergiste zich echter toen hij meende dat de door hem geduchte activiteit van deze dynamische natuur hiermee gefnuikt zou zijn. Zij gebeurde thans ondergronds. De Belgische Regering te Londen had zijn vertrouwensman de gewichtige maar levensgevaarlijke opdracht gegeven de clandestiene radio in het bezette Belgische gebied te organiseren samen met de directeur-generaal der Vlaamse uitzendingen, Jan Boon. Voor beiden betekende dit ‘onderduiken’ van zodra de speurdiensten der nazi's lont hadden gekregen van het opzet.

‘Que faire en un gîte à moins que l'on ne songe?...’ vraagt de fabeldichter. Wat gedaan in het ver van de stad gelegen schuiloord dan te mijmeren over een romantisch verleden ten einde het gruwelijk heden te vergeten? In 1931 was er van de hand van Julien Kuypers reeds een boekje ‘Jacob Kats, agitator’ verschenen, levensrelaas over een vrij eigenaardige personaliteit, hetgeen de auteur de gelegenheid had geboden een boeiend beeld te schetsen van de Belgische sociale en politieke toestanden bij de aanvang der vorige eeuw. Dat was echter nog niet wat men overeengekomen is: ‘belletrie’ te noemen. Zijn roman ‘Heer van Lembeke, rijd aan!’ vertoonde zich daarentegen als een zuiver product van fantasie en verbeelding - ook al werden ter staving der authenticiteit van het gegeven

[p. 388]

oorkonden uit de staatsarchieven opgediept. Met dit boek beleven wij een verrassende wedergeboorte en vernieuwing van de historische roman, die sinds de heuchelijke dagen van Henri Conscience en August Snieders, met uitzondering althans van een ‘Blauwbaard’ of ‘Soldaat Johan’ van de Pillecijn, volledig was ingedommeld. Julien Kuypers grijpt terug naar het bewogen middeleeuwse verleden van een onzer gewesten: de ‘Vrijheid Lembeke’, een onafhankelijke heerlijkheid gelegen tussen Henegouwen en Brabant, besproeid door de toen nog lieflijk-pastorale Zenne-rivier, en verwoed betwist door de naburige feodale heren. Terwijl de Koningen van Frankrijk en Engeland wedijveren om hun invloed in onze gewesten te bestendigen en uit te breiden, klampt een verarmd ridderschap zich vast aan zijn oude prerogatieven, terwijl in de steden de nieuwe stand der poorters langzaam maar zeker zijn macht en rijkdom ziet aangroeien. De zoon van de Heer van Lembeke, na een woelige en zwervende jeugd, zal ten slotte het vervallen en door schulden belaste vaderlijk erfgoed tot nieuwe welvaart brengen en ook de oude vete tussen de heren van Lembeke en deze van Beersel-Dworp beslechten door een huwelijk af te sluiten met de trotse dochter der naburige heerlijkheid. Het is alleszins een bewogen, kleurig en boeiend verhaal, dat getuigt van een perfekte stijlvaardigheid en woordenrijkdom, maar in betekenis toch moet onderdoen voor de volgende groots opgezette roman, die in zekere zin ook als ‘historisch’ kan beschouwd worden, maar ditmaal gewijd is aan het tijdperk waarin de auteur zelve leefde. Hij draagt de revelatieve opdracht: ‘Aan allen die tijdens de bezetting niet hebben versaagd: dit boek waarvan het schrijven mij over twee moeilijke oorlogsjaren heeft heengeholpen. 1942-43’.

Met ‘Donderkoppen’ heeft Kuypers het aangedurfd een uitvoerige familie-kroniek te schrijven, welke meermalen doet denken aan de bekende ‘Forsythe-saga’ van Galsworthy. De actie speelt zich af van 1919 tot de vooravond van de tweede Wereldoorlog en de eerste weken der nazi-invazie. Door beurtelings de lotgevallen te verhalen van de verschillende leden ener voorname Brabantse familie heeft de schrijver de gelegenheid waargenomen om een veelzijdig en breed opgezette veelluik te borstelen gewijd aan de bij uitstek bewogen periode tussen de twee wereldoorlogen. Wij zullen niet zo ver gaan te beweren dat wij hier staan tegenover een roman-à-clef, al valt het niet moeilijk enkele gefingeerde namen door werkelijke te vervangen. Niettemin is het duidelijk dat wij met een auteur te doen hebben welke, door zijn menigvuldige activiteiten een ‘inside-look’ heeft kunnen werpen in de sociale, politieke, economische en culturele problemen die zich achtereenvolgens in België hebben gesteld, alsook in de intrigues en kuiperijen welke zich vaak afspeelden bij het zoeken naar ‘oplossingen’. Hoeft het gezegd dat, zo de schrijver blijk geeft

[p. 389]

van een verbluffend geheugen, hij bij het beroep doen op zijn kennis van feiten en mensen steeds een voorbeeldige tact wist te bewaren? Hoeveel ‘waarheid’ en hoeveel ‘verdichtsel’ er in deze omvangrijke roman schuil gaat, kan wellicht het onderwerp uitmaken voor doctorale onderzoekingen. Onze zorg diene hier veeleer te wezen haar litteraire waarde te omschrijven. Dat het boek ‘in de lijn’ ligt der Van Nu en Straksers hoeft geen verwondering te baren. Maar wie nu daarom van epigonisme zou gewagen, willen wij voorhouden dat zo men ‘Donderkoppen’ vergelijkt met Vermeylens ‘Twee Vrienden’, een roman van gelijkaardige opzet en thema alsook in dezelfde bedrukkende omstandigheden geschreven, het werk van de ‘leerling’, qua ruimheid van visie, raakheid van de mensentypering en psychologische peiling, vruchtbaarheid der verbeelding, acurate taalbeheersing en pittigheid van stijl het onbetwistbaar wint op dit van de ‘leermeester’.

Een dergelijke kroniek roept om een ‘vervolgdeel’. Maar hiervoor zal vooralsnog de vereiste vrije tijd wel niet beschikbaar blijken te zijn. Intussen verschenen nog een kleine bundel verhalen ‘Mijn vriend vertelt’: episodes uit typische levens, enige hiervan humoristisch, andere weer dramatisch van aard, maar allen weergegeven in een voorbeeldig proza; terwijl in het Nieuw Vlaams Tijdschrift waarvan Kuypers medestichter en redakteur is, ettelijke fris-evocatieve toeristische relazen afgedrukt werden. De bevrijding van het land bracht de ambtenaar de hoogste functie: deze van secretaris-generaal van het Ministerie van Openbaar Onderwijs. Thans werd hem de gelegenheid gegeven de volle maat van zijn werkkracht te ontwikkelen en tal van vruchtbare initiatieven te bedenken ten bate der Vlaamse cultuur. Ik zal niet zo ver gaan te beweren dat tot dan toe van overheidswege men deze cultuur vijandig zoude gezind zijn geweest, maar de kennis van en belangstelling voor specifiek Vlaamse educatieve, litteraire en artistieke noden leek nu waarachtig niet bepaald indrukwekkend. Indachtig de vermaning dat ons Vlaams wezen zou verschrompelen moest het gedoemd worden een sukkelachtig bestaan te leven in de schaduw van een Chinese muur, leidde Kuypers als Belgisch voorzitter der gemengde Commissies de werkzaamheden die tot het afsluiten van culturele accoorden met Groot-Brittanië, Nederland, Noorwegen, Luxemburg, Tchechoslowakije, Italië en Egypte zouden voeren. Hoe in het bijzonder onze gemeenschappelijke Nederlandse cultuur hierdoor gebaat werd, is algemeen bekend en ook in Nederland hoog gewaardeerd. Julien Kuypers is niet alleen een grote drijvende kracht maar ook een symbolisch exponent van de groeiende macht van de Vlaamse en democratische gemeenschap in het geheel van de Belgische nationale samenleving. Hoeft het te verwonderen zo dergelijk exponent ook een doelwit wordt voor de vijandige krachten, die hun zeer oude maar daarom toch

[p. 390]

niet gerechtigde privileges en monopolies in het gedrang zagen komen? Dat zij een noodlottige gebeurtenis, die zich buiten elk ambtelijk beleid voordeed, als gretig voorwendsel gebruikten om een verwoede campagne tegen de hervormer en de Vlaamsgezinde in te zetten...? ‘Het zijn sterke schouders die de weelde moeten dragen’, zegt een West-Vlaams spreekwoord. Dit geldt evenzeer voor de mens, die een listige en perfied georganiseerde tegenspoed heeft te trotseren. Zulk een man bewees Kuypers te zijn.

Hoe kunnen wij ten slotte het best de trouwe vereerder van de Van Nu en Straksers karakteriseren op zijn zestigste verjaardag? Wellicht met deze vaststelling dat geen Vlaming zoveel als hij er toe bijgedragen heeft opdat werkelijkheid zouden worden: de twee categorische imperatieven die Vermeylen destijds in gevleugelde uitspraken vastlegde: ‘Mijn vriend, wij zullen dit land schoner maken’ en ‘Wij willen Vlamingen zijn om Europeeërs te worden’.