De Nieuwe Stem. Jaargang 5

[p. 733]

Ex libris

Gerardus Hartdorff, Historie of historisering? Een onderzoek naar de visie van G.A. van den Bergh van Eysinga op de wordingsgeschiedenis van het Christendom, Amsterdam, Uitg. Mij Holland, 1950 [Utrechtse dissertatie].

Dat een theoloog die op het standpunt staat, ‘dat buiten het Christelijk geloof om geen uitspraak kan worden gedaan over Jezus Christus’, een proefschrift schrijft over het levenswerk van wie hij telkens weer ‘de grootmeester der Hollandse radicale critiek’ noemt, is wel opmerkelijk. Want deze critiek toch ontkent de historiciteit van Jezus. Men zou dus kunnen zeggen, dat de auteur nutteloze geleerdheid heeft verspild aan een vraagstuk dat voor hem geen vraagstuk kan zijn. Toch verdient deze studie wel aandacht en waardering om de volgende redenen:

1. De auteur heeft ernstige studie gemaakt van de geschriften van een geleerde die in de theologische wereld heel wat meer verzet dan waarderende aanmoediging en practisch geen medestander onder nieuwtestamentici heeft gevonden; in het eerste gedeelte vinden we een beschrijving van het radicale standpunt en in het bijzonder van dat van prof. Van den Bergh van Eysinga, waarover deze zelf m.i. niet ontevreden hoeft te zijn en waaruit men mag lezen dat de auteur er de bekoring van heeft ondergaan, overigens een zondige bekoring blijkbaar.

2. De schrijver heeft v.d. B.v.E. als een consequente vertegenwoordiger van de vrijzinnige critiek gesteld tegenover de vrijzinnige theologen van thans, die gaarne spreken van een typisch 19de-eeuwse en verouderde critiek, als zij met de radicale zienswijze worden geconfronteerd. De schrijver is echter van mening, dat v.d. B.v.E. de onmogelijkheid heeft aangetoond van het bouwen van een geloof op feiten die niet als feiten kunnen worden bewezen; dat hij de onhoudbaarheid heeft gedemonstreerd van de liberale opvatting volgens welke men door aftrekking van wat geen historie kan zijn een residu van historische feitelijkheden over Jezus overhoudt; dat hij als geweten der vrijzinnigen heeft gefungeerd.

3. Ten slotte heeft de auteur ons binnengeleid in de polemiek over de radicale hypothese, die ook op wetenschappelijk terrein gevoerd kan worden; wij kunnen hem voorts dankbaar zijn voor de bibliografie van de geschriften van v.d. B.v.E. Maar als de schrijver, wat ten dele al in punt 3 het geval is, het terrein van de wetenschappelijke polemiek verlaat en de vlucht neemt in een onhoudbare vergelijking nl. van twee ‘dogmatische’ visies tegenover elkaar, zijn eigen en die van v.d. B.v.E., dan is het met onze waardering gedaan. Want 's schrijvers dogmatisch standpunt laat geen wetenschap toe op het terrein dat hij voor zijn geloof opeist, terwijl v.d. B.v.E. geen apriori bezit dat de wetenschap buitensluit. Als schr. diens opvatting een hypothese noemt, verleent hij ze daarmee een wetenschappelijke titel; een hypothese is een voorlopige conclusie die niet alleen vatbaar is voor verder onderzoek, maar daartoe uitdaagt, terwijl schr. met zijn geloof de deur dichtdoet, laat staan de wetenschap uitdaagt. De Hegelse wijsbegeerte vervult bij v.d. B.v.E. volgens schr. eenzelfde rol als bij hem het geloof. Maar deze wijsbegeerte doet wel mee in de visie van v.d. B.v.E. op het ontstaan van het Christendom, maar bepaalt niet zijn wetenschap in deze zin, dat zij het onderzoek onvrij maakt en een bepaalde uitkomst bij voorbaat ontkennen zal, omdat deze zijn filosofie omverwerpt. Een vergelijking van twee zulke onvergelijkbare grootheden is een ongeoorloofde dooddoener, hoe men ze in geloofstaal ook wil noemen. Het aantonen van de zwakheden van de radicale hypothese heeft alle zin, maar wat voor waarde heeft de strijd der meningen, als de ene

[p. 734]

partij zich op elk kritiek ogenblik met de tarnkap van het geloof omhult?

O.N.

M.J. de Bosch Kemper, De tegenwoordige staat van Nederland, Uitg. Mij De Haan, Utrecht, 1950. 392 blz.

De indruk van dit boek is ietwat teleurstellend. Wie de 18e-eeuwse ‘Teegenwoordige Staat’ kent, beseft, hoe ver we nu af zijn van de rustige brede behandeling die onze voorouders voor hetzelfde onderwerp - terecht wel - de juiste achtten. Toen een gezapige schildering, maar binnen die on-exacte methode een bewonderenswaardige nauwkeurigheid. Hier net het tegendeel: een vloed van cijfers, statistieken, diagrammen, doch duidelijke sporen van haast. Bv. blz. 359: ‘in 1948 zagen 1033 romans en novellen het licht, waarvan 623 oorspronkelijk Nederlandse en 369 vertalingen uit vreemde talen’. De laatste toevoeging lijkt overbodig; bovendien helpt zij ons niet aan een verklaring van wat er met de 41 romans en novellen aan de hand is, die het verschil tussen 992 en 1033 uitmaken. Of neem het trefwoordenregister. Het maakt de nieuwsgierige lezer wijs, dat hij op blz. 312 iets over Ambassades en gezantschappen kan vinden. Slaat hij die bladzijde echter op, dan vindt hij een huishoudbudget van arbeidersgezinnen. Rec. wil toegeven dat het gevondene een belangrijker thema is dan het gezochte, maar dit kan anderzijds de teleurstelling over de misleidende slordigheid toch niet wegnemen. Dat 312 moet zijn 297, maar dat is toch niet gemakkelijk te raden. Over een zo uiterst belangrijk onderwerp als de verdeling van het nationale inkomen onder de verschillende bevolkingsgroepen vindt dezelfde lezer cijfers uit - 1935 en die over het persoonlijk en gezinsverbruik zijn niet jonger. Wij zeggen dit alles niet om de samensteller onaangenaam te zijn. Last zou hij er trouwens niet meer van gehad hebben, want nog vóór zijn boek het licht zag is hij overleden. Wij zeggen het, omdat wij toevallig naar aanleiding van dit geval een waarschuwend woord in het algemeen op zijn plaats achten. Wat hebben wij aan onze exacte methoden voor sociaal onderzoek, wanneer wij te gejacht zijn om met de resultaten ervan exact om te gaan?

En ook overigens hopen wij dat men onze kritiek niet zal willen misverstaan. Zij neemt uiteraard niet weg, dat dit een hoogst belangrijk boek is dat een schat van inlichtingen over het huidige Nederland geeft, - over: bodem en klimaat, bevolking, gezondheidstoestand, volkshuisvesting, kerkgenootschappen, onderwijs, beroepen, bedrijven, landbouw, visserij, industrie, verkeer, handel, geldwezen, inkomen, vermogen, rechtswezen enz. - inlichtingen en gegevens die men zich anders alleen door maandenlange studie in het cijfermateriaal van het C.B.S. zou kunnen verwerven. De gedachte zelf van dit Bureau om haar 50-jarig jubileum met een boek als dit te vieren, verdient de erkentelijkheid van allen die belangstellen in welk deel ook van het Nederlandse leven, voorzover zich dat kwantitatief laat uitbeelden.

R.

Andreas Latzko, Levensreis, Herinneringen, Wereldbibliotheek, Amsterdam en Antwerpen, 1950.

In nog hogere mate dan bij de lectuur van het boek, waarin Stefan Zweig op zijn leven terugblikt, heeft men onder het lezen van Latzko's herinneringen het gevoel in de ‘Wereld van gisteren’ te vertoeven. Dit ligt niet aan de inhoud van het boek zelf. Het tweede, door mevrouw Latzko geschreven deel, gaat tot het jaar 1943, en alle problemen, die toen actueel waren, zijn het helaas ook thans nog. Het ligt ook niet aan de schrijftrant van de auteur. Latzko schrijft sober, duidelijk, met een beheerste innerlijke bewogenheid en hij heeft veel interessante dingen te berichten. Zijn omzwervingen brengen hem en ons door vele landen van Europa, hij heeft in Hongarije en Zwitserland, in Italië en Frankrijk, in Nederland en Duitsland geleefd; wij komen met een groot aantal belangwekkende figuren in aanraking, zoals Brandes, Romain Rolland, Stefan Zweig

[p. 735]

en vele anderen. En toch blijft het gevoel overheersen, dat hier iemand aan het woord is, wiens wereldbeeld niet meer geheel het onze is.

Zonder het opzettelijk te willen, tekent Latzko in zijn autobiographie het portret van een typische vertegenwoordiger van een generatie, die het bijzonder moeilijk heeft gehad en zich dus ook veel moeite heeft moeten getroosten om zich innerlijk in de stormen van het bestaan te handhaven. De generatie, die tussen 1870 en 1885 is geboren, (Latzko zelf kwam in 1876 ter wereld), is in de windstille periode der Europese geschiedenis opgegroeid, waarin men met de mogelijkheid van grote schokken, zoals de oorlog van 1914 was, in 't geheel geen rekening meer hield. Dit feit op zichzelf is bij mensen, die aanspraak op geestelijk leiderschap maken, enigszins verbazingwekkend. Al deze zeer ontwikkelde mensen hadden zeker Dostojewsky, Kierkegaard en Nietzsche gelezen, in wier geschriften de voorspellingen omtrent de op handen zijnde katastrofe aan duidelijkheid niets te wensen overlieten. Dat het merendeel der lezers zich daarvan niets aantrok, is begrijpelijk, maar dat mensen, die zelf het woord hanteerden, die in de macht van het woord geloofden en van de invloed van een boek overtuigd waren, deze waarschuwende stemmen geen gehoor schonken, is wel een zeer merkwaardig feit. Het jaar 1914 sloeg hun wereldbeeld stuk, en zij hebben zich van de gevolgen van die ramp nooit meer geheel kunnen herstellen.

Ook Latzko niet; hij behoorde tot de onversaagde strijders tegen onderdrukking in iedere vorm, tot de overtuigde tegenstanders van geweld en oorlog, iemand die tot zijn laatste ademtocht op de bres heeft gestaan voor het leven in een wereld, die volgens hun opvattingen beter, zuiverder, menswaardiger moest zijn. En toch hebben zij allen vrijwel niets bereikt, heeft hun stem eveneens tevergeefs geklonken. Latzko behoort tot het type van de idealist, die er van overtuigd is, wereld en mensen nuchter, zakelijk, wetenschappelijk te hebben bestudeerd. In werkelijkheid hebben zij iets kinderlijks, zijn zij utopisten en dromers. Zoals alle utopisten, die met een kant en klaar geconstrueerd wereldbeeld door het leven gaan, heeft ook Latzko de neiging, de dingen en verhoudingen te simplificeren. Hij ziet slechts bepaalde samenhangen tussen mens en mens, tussen enkeling en maatschappij, en dat maakt hem blind voor bepaalde factoren, die in niet mindere mate het gebruik van geweld, de onderdrukking van de ene mens door de andere, ten gevolge hebben. Omdat hij deze factoren niet ziet, kan hij ze ook niet bestrijden, en reeds dit maakt zijn strijd tot een vrij hopeloze taak. Hij is bovendien niet consequent, zijn sympathieën en antipathieën zijn fel, maar niet altijd in overeenstemming met de beginselen, waarvoor hij onafgebroken zijn welversneden pen hanteert. Hij dweept met de Franse revolutie, hij neemt het op voor miskende figuren als generaal Hoche en Lafayette, die door Napoleon's luidruchtige roem in vergetelheid zijn geraakt; hij stelt de misdaden van het Pruisisch militarisme, de onderdanen-mentaliteit, die zoveel ellende over Europa heeft gebracht, met vlijmscherpe en treffende woorden aan de kaak - maar hij rept met geen woord van alles, wat er sinds 1917 in het Oosten van Europa is gebeurd. Hij keurt geweld niet onder alle omstandigheden af, hij is, ondanks zijn pacifistische houding, geen voorstander van ontwapening tot iedere prijs. Hij wil nog één keer, de laatste keer, geweld gebruiken, om de oorlog voorgoed af te schaffen. Hij wil, zoals iemand het eens geestig en treffend heeft geformuleerd, ‘de ene helft van het mensdom vernietigen, om het andere gedeelte gelukkig te maken’.

Deze houding, die steeds vertoeft op de drempel van het aardse paradijs, dat morgen of overmorgen werkelijkheid kan worden, bedoelen wij, als wij het over de wereld van gisteren hebben. Latzko tekent zichzelf uitsluitend als in dienst van de idee levend, hij verzwijgt vele dingen over zijn particulier leven, die de lezer gaarne zou willen weten, niet uit misplaatste nieuwsgierigheid, maar omdat ook kleine wezens-

[p. 736]

trekken wezenlijk kunnen zijn. Het doet ook niet prettig aan, dat Latzko over zichzelf dikwijls in kleinerende bewoordingen (mijn nietig persoontje) spreekt. In het tweede, door Latzko's toegewijde echtgenote geschreven gedeelte wordt de sfeer iets intiemer, de toon warmer en vrouwelijker, zonder dat de lijn, die Latzko zichzelf voor het schrijven dezer herinneringen had uitgestippeld, geheel verlaten wordt. Dit boek werpt voor de denkende lezer tal van problemen op, en dit is op zichzelf reeds een verdienste. De zeer goede vertaling werd door Annie Vonk voor het eerste en door Nico van Suchtelen voor het tweede gedeelte verzorgd.

N L.

J. Huizinga, Keur van gedenkwaardige taferelen uit de vaderlandsche historiën. Volgens de beste bronnen bewerkt en naar tijdsorde gerangschikt. Met een inleiding van C.T. van Valkenburg en vertalingen van J.C. Bloem, Amsterdam, Het Wereldvenster, 1950.

Als student heeft Huizinga zijn tekentalent beproefd op wat parodiërende illustraties van die merkwaardige gebeurtenissen en jaartallen, die door de schoolboeken, voornamelijk van de vaderlandse geschiedenis, een algemene befaamdheid hebben ver kregen.

Het zijn knappe en geestige tekeningen. Er is tijdens Huizinga's leven niets gekomen van een uitgave; deze posthume kostelijke editie is zowel een eerbiedige hulde aan de grote geschiedschrijver als een aanvulling van zijn werk, waardoor wij ook deze speelse kant van hem leren kennen. Kostelijk zijn de tekeningen zelf, kostelijk is ook de royaal uitgevoerde en zeer verzorgde uitgave. De taferelen bestrijken ongeveer de tijd van de Batavieren, die ontdaan staan te kijken, hoe hun naam ‘in de nacht der eeuwen’ verdwijnt, tot de binnenkamerse nationale geestdrift in de Franse tijd.

Er spreekt humor uit deze pretentieloze tekeningen, die iets verraden van de nauwkeurige waarneming en weergave die Huizinga in de gravures der Nederlandse meesters zo bewonderde. Er zit in de humor ook iets van de distantie tot de gewone dingen en mensen, die het oog van de tekenaar boeiden, de distantie wellicht van de visueel zo gevoelige geleerde.

O.N.