De Nieuwe Stem. Jaargang 5

[p. 441]

Julien Kuypers
Litteraire geschiedschrijving in Benelux

Mogen wij hier even de aandacht vragen voor een plan dat, na grondig onderzoek, door de gemengde technische Commissie van het Nederlands-Belgisch cultureel akkoord aanvaard is geworden en thans hopelijk zijn spoedige verzewenlijking te gemoet gaat?

Het betreft een gemeenschappelijk uit te geven overzicht van onze literatuur in Noord en Zuid, waarbij de nadruk gelegd wordt op de moderne periode, sinds de romantiek b.v., door een bondige inleiding historisch en Europees gesitueerd. Dadelijk denken wij hierbij aan de voortreffelijke brochure van Mevr. Romein - Verschoor: Van Slib en Wolken; maar dan, zoals gezegd, gemeenschappelijk voor Nederland en Vlaanderen, en op een voet van volkomen gelijkwaardigheid, zonder de literatuur van de Vlamingen - tot hun begrijpelijke ergernis - naar een apart hoekje, liefst op het einde van het boekdeel, te verwijzen, tegelijk met die andere uitloper, Zuid-Afrika.

Nu wij meer dan ooit de Nederlandse cultuur van slechts vijftien millioen Westeuropeanen moeten beschouwen als onverdeelbaar één, over alle wijsgerige, godsdienstige en politieke compartimenten of grenzen heen, lijkt het ogenblik gekomen om de geschiedenis van onze literatuur als een werkelijk geheel op te vatten. Er zou dus geen sprake meer zijn van een gedurig naar elkaar toegroeien, van het leggen of smeden van steeds inniger banden, van twee loten aan één zelfde stam ontsproten, en meer soortgelijke beeldspraak. Net als onze taal het ene Nederlands is, met zijn rijke gewestelijke diversiteit, zo is de literatuur één die aan beide zijden van onze staatsgrens in deze taal geschreven wordt. Voor zo'n eenheidsopvatting hoeft immers in deze tijd niet meer gepleit te worden.

Zodat, volgens het tot de negentiende en de twintigste eeuw beperkte opzet van de Technische Commissie de litteraire ontwikkeling in onze beide landsgebieden niet langer afzonderlijk, in gescheiden hoofdstukken, zou beschreven worden. Dit is tot nog toe het geval in de meeste, ja in vrijwel alle literatuuroverzichten, ook in de thans verschijnende monumentale Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden onder leiding van Prof. F. Baur, waarin Prof. C.G.N. de Vooys de XIXe eeuw tot ongeveer 1885 in Noord-Nederland behandelt. Bij ons weten is dh. Garmt Stuiveling in zijn strikt chronologisch opgevatte Een Eeuw Nederlandse Letteren [Querido, Amsterdam 1943] de eerste geweest om - vóór het ontstaan van Benelux! - onze negentiende eeuwse literatuur als een eenheid te beschouwen, ook na de scheiding van 1830 ‘over de grenzen heen bewaard.’

[p. 442]

Niemand betwist die eenheid voor de middeleeuwen en de vroeg-Renaissance. Tot die geestelijke eenheid keren wij in het begin van de 19e eeuw terug, evengoed met de classisistische richting van Bilderdijk en mindere goden, als met de tijdstromingen van romantiek en realisme. En dit ondanks de ietwat anders naar het buitenland georienteerde romantiek en allerlei uiterlijke en innerlijke verschillen: een Calvinistische of een Roomse omgeving b.v.; dialectische afwijkingen die evengoed Gelders of Zeeuws als Westvlaams of Limburgs kunnen zijn; en het tot vervelens toe geschematiseerde onderscheid tussen het gevoelige uitbundige Vlaamse en het koele, bezonnen Hollandse volkskarakter. Bij alle Nederlandssprekenden vinden wij zekere, moeilijk bepaalbare gemeenschappelijke trekken terug, die weerkaatst worden in de rijke schakeringen van onze literatuur als in de regenboogkleuren van onze taal.

Merkwaardige uiting van de na-oorlogse geest van onderlinge waardering en vertrouwde samenwerking, beantwoordt het ontwerp van de gemengde technische Commissie dus aan een levende, groeiende werkelijkheid. Wellicht geeft de uitwerking er van aanleiding tot enig gekibbel onder vaklui en tot meningsverschil omtrent bijkomstigheden. Er is ondanks veel goede wil soms onvoldoende kennis van specifiek Vlaamse of Hollandse toestanden na een eeuwenlang afzonderlijk staatkundig en religieus bestaan, en zo'n enorme gaping - van de zeventiende eeuw tot de Vlaamse wederopstanding - wordt niet in een handomdraai, met wat vriendelijke woorden en de beste bedoelingen weggewerkt. Te meer daar het Vlaamse minderwaardigheidscomplex nog niet voorgoed overwonnen is. Er wordt weleens beweerd dat elk geslacht op zijn beurt de overgeleverde waarden aan een herziening onderwerpt, zodat er van een gedurige ‘herwaardering’ van de literatuur kan gesproken worden. Om het even hoe wij de letterkundige feiten zien, welke methode wij bij hun behandeling volgen, voortaan moeten dezelfde criteria gelden voor om het even welke figuur uit Noord of Zuid, die een plaats verdient in de algemene ontwikkelingsgang. Tevens dient zonder zelfoverschatting overgegaan tot een herziening van zekere begrippen, door de schoolboeken tot gemeengoed gemaakt. Een chronologische volgorde als door De Vooys en Stuiveling toegepast, zal ondanks de nadelen aan dit, als overigens aan elk ander systeem verbonden, het bevorderlijkst zijn tot het samenstellen van een innig dooreengevlochten, door beide partijen als ‘rechtvaardig’ aangevoelde synthese.

Welke ook hun verdiensten op ander gebied mogen zijn, veel populaire Vlaamse pioniers-figuren zullen aldus wegens hun huisbakken poëzie of hun rethorisch taalgebruik geen genade vinden. Laten de Vlamingen hun baanbrekende taalminnaren met een even dankbare genegenheid herdenken als de Afrikaners hun eerste heroïsche generatie.

[p. 443]

Prudens van Duyse en Ledeganck krijgen normaal de historische plaats die hun toekomt, na Bilderdijk en Tollens. De ‘idealist’ Van Beers van De Bestedeling of Begga eveneens, na Tollens en Nicolaas Beets. Terwijl de intimisten Antheunis, Frans de Cort en zelfs Dela Montagne waarschijnlijk meer bij De Génestet thuis horen.

Daar tegenover staat het geval Conscience. Als schrijver van historische romans slaat hij een goed figuur naast en voor Mevr. Bosboom-Toussaint, Oltmans of H.J. Schimmel; en als auteur van het omstreeks 1850 algemeen in de mode gekomen genre der dorpsnovelle heeft hij een betekenis die onze grenzen ver overschrijdt. Naast Rikke Tikke Tak, de Loteling en Baes Gansendonck verbleken de ongeveer gelijktijdig geschreven Betuwsche Novellen van J.J. Cremer en de kleinkunst van zijn navolgers.

Zoals, naast de te laat erkende oorspronkelijkheid van Gezelle, alle middelmatig vrome of humoristisch stichtelijke Hollandse predikanten met hun almanakken, albums en dichtbundels in het niet verzinken.

De invloed van De Nieuwe Gids op het tien jaar later opgerichte Vlaamse tijdschrift Van Nu en Straks wordt door niemand betwist, al was hij niet zo overwegend als weleens beweerd is geworden. Streuvels en Timmermans hebben belist Hollandse regionalisten als Herman de Man en Antoon Coolen beïnvloed, die beiden dichter bij de Vlamingen staan dan bij romanciers als Vestdijk en Bordewijk. Ook de poëzie van bezinning en verbeelding, naar Verwey's recept, heeft haar weg naar Vlaanderen gevonden, o.m. door persoonlijke medewerking van de generatie van 1910 [Bloem, Nijhoff, Roland Holst, Van Eyck, Greshoff] aan De Boomgaard, dat het orgaan was van Jan van Nijlen en zijn vrienden wier normale ontwikkeling door de eerste wereldoorlog werd geremd.

Dat het litterair expressionisme van Duitse oorsprong over Vlaanderen naar Holland is overgewaaid, staat eveneens vast. Ambrosia, wat vloeit mij aan? of Mijn kleine, kleine Annabel van Engelman, zijn jonger dan Van Ostayen's Melopee en zijn overige muzikale incantaties. Ruimte [1920] is De Vrije Bladen van Slauerhoff, Marsman en Ter Braak voor geweest [1924], terwijl het tijdschrift Forum met zijn dubbele redactie gedurende twee jaar de wederzijdse invloed als belichaamd heeft van Richard Minne of Van Nijlen op Greshoff of Du Perron, en omgekeerd.

Een taak voor de historicus is het om dergelijke wisselwerkingen na te gaan, en het belang van een synchronische behandeling hoeft in dit verband niet meer onderstreept. Ook de plastische kunsten, de architectuur en zelfs de binnenhuiskunst komen daarbij soms te pas: wij denken aan de manier waarop de nieuwe zakelijkheid uit het buitenland is overgewaaid. Er wachten ons overigens verrassende, ons inzicht verrijkende parallelen bij een dusdanige werkwijze. Zo vergelijkt Stuiveling Albrecht

[p. 444]

Rodenbach met de Friese dichter Pieter Jelles Troelstra, later geheel in de politiek opgegaan; stelt hij Lioba van Frederik van Eeden naast Starkadd van Hegenscheidt; ziet hij in René de Clercq en Arnold Sauwen Vlaamse tegenhangers van Adama van Scheltema en Jacob Winkler Prins.

Een bloemlezing bij zo'n gemeenschappelijk overzicht is voor ons eigen publiek wel overbodig. Maar zij lijkt ons onontbeerlijk bij de bewerking - of verkiest men de term aanpassing? - in andere talen. De door de gemengde technische Commissie bedoelde brochure zou voor buitenlanders aangevuld moeten worden met vertalingen van teksten - verzen en proza -, waarvan er overigens al ettelijke bestaan. Een opsomming van namen en titels, hoe overvloedig ook geïllustreerd, is niet voldoende om een ruim publiek van belangstellenden in den vreemde naders in contact te brengen met de nauwelijks of hoegenaamd niet bekende literatuur in het Nederlands. Zodat de bewerkingen van de oorspronkelijke brochure in het Frans, het Engels, het Duits of het Spaans, telkens een ietwat verschillend karakter zullen hebben en moeten uitgroeien tot een vrij persoonlijke arbeid van de vertaler.

De beide voorzitters van onze P.E.N.-clubs, de hh. Vic. van Vriesland en Franz de Backer werden bereid gevonden om, in vriendschappelijke samenwerking, deze proefneming te wagen, of de redactie van de brochure op zich te nemen. Laatstgenoemde neemt bovendien de Engelse bewerking op zich.

Een litterair overzicht in de geest van Benelux is slechts een eerste stap in de goede richting. Er staan meer middelen ter beschikking van onze regeringsinstanties om gezamenlijk het prestige van de Nederlandse taal en letteren in de wereld te dien. Zullen zij ze aangrijpen?