De Nieuwe Stem. Jaargang 5

[p. 89]

Casper Höweler
De Negro Spirituals en Bunyan

Het is algemeen bekend, dat de anonieme dichters van de Negro Spirituals - de geestelijke volksliederen van de Afro-Amerikaanse Negers - veel geput hebben uit de Bijbel. Toch wordt zelfs door kenners van deze liederen nog niet voldoende beseft, hoe ver deze invloed ging. In verschillende artikelen - verschenen in het ‘Weekblad voor Christendom en Cultuur’ en in ‘Mens en Melodie’ - heb ik reeds gewezen op de geheimtaal van deze verzen, die gebruik maken van codewoorden, zoals ik dat noemde. Met een codewoord bedoel ik in dit verband, dat een bepaald woord voor een zekere groep mensen een bijzondere betekenis heeft. Zo spreekt de vliegenier van zijn ‘kist’, de schilder van zijn ‘doek’. Van de vele codewoorden in de Spirituals, ontleend aan de Bijbel, geef ik hier slechts één voorbeeld. In de regel ‘Now sister you better be ready’ uit ‘I stood on the river of Jordan’ - d.i. de doodsrivier - doelt het codewoord ready op de gelijkenis van de ‘wijze en dwaze maagden’ [Mattheüs 25: 1-13]; het is ontleend aan vers 10: ‘and they that were ready went in with him to the marriage’.

Bijna alle Negerslaven waren analphabeten. Toch kenden zij de Bijbel door en door, zoals o.a. uit de Spirituals blijkt. Dat was mogelijk, omdat de zwarte zwoegers op de plantages zich graag lieten voorlezen door de kinderen van hun meesters, met name uit de Bijbel; wij weten dit uit verschillende bronnen, o.a. uit ‘Uncle Tom's cabin’ van Harriet Beecher Stowe. In de Angelsaksische landen kwam dadelijk na de Bijbel ‘The Pilgrim's Progress’ van John Bunyan en alleen daarom is het al waarschijnlijk, dat de Negers zich ook uit dit stichtelijke boek lieten voorlezen; ik meen er ook bewijzen voor te kunnen leveren.

Het was door een vergissing, dat ik op dit spoor kwam. Bij het systematisch ordenen van de codewoorden in de Spirituals ontmoette ik ook de term pilgrim. De Nederlandse concordantie - die bij dit onderzoek natuurlijk een onmisbare hulp was - geeft dit woord niet. Te lichtvaardig maakte ik daaruit de gevolgtrekking, dat pelgrim een onbijbelse uitdrukking was. Bij het doorlezen van de Engelse Bijbel kwam ik deze zwerver echter wel degelijk tegen, n.l. in Hebr. 11:13 [and confessed that they were strangers and pilgrims on the earth] en in 1 Petrus 2:11 [I beseech you as strangers and pilgrims]. Pelgrim staat hier voor het Griekse parepidêmos: hij die korte tijd of tegelijk met anderen op een vreemde plaats vertoeft; de Statenvertaling geeft hiervoor vreemdelingen.

Maar dit alles bleek mij pas later. Toen ik nog niet de Bijbelse herkomst van het woord ‘pilgrim’ kende overwoog ik, of deze uitdrukking in de

[p. 90]

Spirituals ontleend kon zijn aan ‘The Pilgrim's progress’ van Bunyan. Bij het bestuderen van dit eigenaardige boek bleek mij overtuigend, dat er verschillende codewoorden in voorkomen, die niet in de Bijbel te vinden zijn.

Een eigenaardig boek! Het verbaast mij steeds weer, dat het nog tegenwoordig in brede kringen gewaardeerd wordt, niet alleen in Engeland maar ook bij ons. Het eerste deel werd geschreven in 1678 en had zo groot succes, dat Bunyan er zes jaar later een tweede deel aan toevoegde. De eerste helft beschrijft de reis van ‘Christian’, die zich ergert over de slechtheid in zijn woonplaats ‘The City of Destruction’ en daarom op weg gaat naar ‘Mount Zion’, de hemel. De pelgrim trekt langs allerlei allegorische plaatsen, o.a. ‘The Slough of Despond’, ‘The Hill Difficulty’, ‘The Valley of Humiliation’, ‘The Valley of the Shadow of Death’ [ontleend aan Psalm 23:4], ‘The City Vanity’ met de ‘Vanity Fair’-waarbij ik me afvraag of Thackeray hieraan de titel van zijn boek ontleende - en ‘The Enchanted ground’. Ten slotte steekt de pelgrim ‘The River’ over en beëindigt hij zijn reis in ‘The holy city’, waarover ‘De Openbaring van Johannes’ [o.a. 11:2 en 8, 21:2] bericht.

Het is een troosteloze tocht. Waar Bunyan ter afwisseling een opgewekter toon wil laten horen, wordt hij voor mijn gevoel soms wel onstichtelijk. Enkele voorbeelden daarvan uit het tweede deel, dat de reis van Christiana, de weduwe van Christian beschrijft. Een van haar jongens heeft gestolen appels gegeten en wordt daarvan ziek. Hij krijgt eerst een purgeermiddel ‘made of the Blood of a Goat, the Ashes of a Heifer, and with some of the Juice of Hysop, &c.’ Maar dit middel is te zwak en daarom geeft men aan de knaap een steviger brouwsel: ‘'T was made Ex carne, & Sanguine Christi [you know Physicians give strange medicines to their patients] and it was made up into pills, with a Promise or two, and a proportionable quantity of Salt. Now he was to take them three at a time fasting, in half a quarter of a pint of the tears of Repentance.’ Dit middel helpt!

Nog onstichtelijker vind ik het volgende toneeltje. Christiana komt met haar reisgenoten bij een herberg, en Bunyan vertelt dan: ‘The host had Christiana and her children then in another room, where was a Hen and Chickens, and bid them observe a while. So one of the Chickens went to the trough to drink, and every time she drank, she lifted up her head, and her eyes towards heaven. See, said the host, what this little chick doth, and learn of her to acknowledge whence your mercies come, by receiving them with looking up.’

Gelukkig heeft Bunyan ook bladzijden, waaruit een vroom gemoed spreekt; zij boeien nog tegenwoordig door hun religieuze psychologie. Het pleit voor de goede smaak van de Neger, dat juist deze episoden de

[p. 91]

dichters van de Spirituals hebben bezield. Daarvan enkele staaltjes. Er is een gramofoonopname van ‘Joshua fit the battle of Jericho’, gezongen door de ‘Dixie Jubilee Singers’ [Col. 14195], die een couplet geeft dat ik uit geen gedrukte verzameling ken. Deze strophe heeft niets te maken met het innemen van Jericho en is kennelijk later toegevoegd door de improviserende voorzanger. Zulk spontaan toevoegen was mogelijk, omdat de oervorm van de Spiritual bestond uit solozang met een refrein voor koor. Hier de tekst:

Good morning, brother pilgrim,
Tell me where you bound.
O tell me where you travel to
On this enchanted ground.
My name is old, brother pilgrim,
To heaven I am bound,
I'm traveling through this wildernis
On this enchanted ground.

Ik ben ervan overtuigd, dat het codewoord enchanted ground is ontleend aan het boek van Bunyan, want deze uitdrukking komt daarin wel voor, en niet in de Bijbel. Bunyan's beschrijvingen van ‘the enchanted ground’ behoren naar mijn smaak tot de mooiste stukken uit ‘The Pilgrim's Progress’. Zij zijn te uitvoerig om ze geheel over te nemen; daarom een korte samenvatting en enkele aanhalingen. De episode over ‘the enchanted ground’ in het eerste deel - in de dialoog tussen Christian en Hope - is in het tweede deel veel meer uitgewerkt en wel na het gedicht ‘Who would true Valour see’. Op deze betoverde grond is het priëel ‘The Slotful's friend’. Hier liggen twee mannen te slapen: Heedless en Toobold. Christiana tracht hen te wekken, maar vergeefs. Dit symbolische oord is met opzet geplaatst vlak bij het einde van de ‘Weg’: ‘For this Enchanted Ground is one of the last refuges that the Enemy to Pilgrims has.’ Bunyan beschrijft dan het gevaar van deze staat in de religieuze ontwikkeling van de mens aldus: ‘Wherefore, let Pilgrims look to themselves, lest it happen to them, as it has done to these, as you see, are fallen asleep, and none can wake them.’ Het lijkt mij, dat Bunyan hier waarschuwt tegen religieuze zelfingenomenheid en dat hij wijst op het gevaar van geestelijk inslapen voor hen, die zich ‘verlost’ voelen. Dit heeft blijkbaar grote indruk gemaakt op de Neger, en terecht: ook hij was wel ontvankelijk voor zulk een hovaardij. Door het codewoord ‘the enchanted ground’ herinnerde de vrome Neger uit oude tijden zich deze waarschuwing van Bunyan.

Een ander woord door de Spirituals ontleend aan de Bijbel is ‘the valley’. De vallei komt in de Bijbel voor als een oord van inkeer, o.a.

[p. 92]

Ezechiël 37:1-13. Dit is psychologisch verantwoord, want de dalbewoner heeft over het algemeen een gesloten karakter. Bunyan breidde dit begrip uit tot ‘the valley of humiliation’; ook door de beschrijving hiervan wordt een religieus gemoed getroffen. Bunyan gaat hier door op een raad die de Bijbel bij herhaling geeft, o.a. in Mattheüs 18:4. De Statenvertaling luidt: ‘En wie zich zelven zal vernederen die zal verhoogd worden [cf. Mat. 23:12, Luk. 14:11 en 18:14]. Merkwaardig dat Prof. Dr A.M. Brouwer in zijn vertaling van het N.T. alleen in Mat. 18:4 verootmoedigen gebruikt en op de drie andere genoemde plaatsen ‘zich vernederen’. De Engelse vertaling neemt het Griekse werkwoord tapeinoein - waarom het in al deze teksten gaat - overal als ‘to humble’, zich verootmoedigen.

Voor mij is verootmoediging een waarlijk religieus begrip, maar zelfvernedering zeer zeker niet: herinner U slechts Uriah Heep uit ‘David Copperfield’ van Dickens. ‘Humble yourself’ - letterlijk ondeend aan verschillende teksten, o.a. aan Jeremia 13:18 - is een raad, die in de Spirituals vaak voorkomt. Het is opmerkelijk, dat in deze liederen Bunyan's ‘Valley of humiliation’ steeds is afgekort tot ‘the valley’. De Negerdichter wilde blijkbaar zich zelf wel verootmoedigen, maar niet zich zelf vernederen. Van de vele gedichten, waarin het codewoord ‘valley’ voorkomt, noem ik slechts ‘Religion is a fortune’ met de strophe:

Where have you been poor mourner,
Where have you been so long?
I've been down in the valley for to pray,
And I ain't done prayng yet.

Dat dit ingegeven is door Bunyan's vallei der zelfvernedering blijkt m.i. te meer, omdat in ‘The Pilgrim's Progress’ ook de woorden ‘to go down’ voorkomen. Christian daalt n.l. van ‘the hill called Difficulty’ af naar de vallei: ‘for it is a hard matter for a man to go down into the Valley of Humiliation’.

Ook hier is mij, als in tal van andere gevallen, gebleken, dat de kunstenaars de strekking van deze liederen intuïtief beter aanvoelen, dan de meer intellectuele schrijvers en verzamelaars. In de buitengewoon mooie opname van ‘Religion is a fortune’ - gezongen door het ‘Hall Johnson Negro Choir’, dat ook in de film ‘The green pastures’ meewerkte [H.M.V. C 2081] - wordt de verootmoediging vocaal prachtig uitgebeeld door een opvallend langzaam portamento van een lage bas. Maar Burghardt DuBois maakt in ‘The Souls of Black Folk’ de weinig zeggende opmerking: ‘the lonesome valley led to the way of life’. En Esther Singleton beschouwt in haar artikel over Amerikaanse muziek in de Encyclopédie

[p. 93]

Lavignac [I, pag. 3249] ‘la vallée de solitude’ als ‘image de son état d'âme du pécheur’.

Een derde codewoord, door de Spirituals ontleend aan ‘The Pilgrim's Progress’, is tevens een algemeen mythologisch begrip: de doodsrivier. Talloze malen vindt men in deze liederen uitdrukkingen als ‘the river’, ‘that river’ en ook ‘the river of Jordan’. De Negerdichter heeft n.l. vaak aan de doodsrivier de naam gegeven van de Jordaan uit Palestina, die de gelovige over moet steken om in het hemelse Kanaân te komen. Een der bekendste liederen van doodsverlangen is ‘Deep river’, waarin voorkomt: ‘Deep rivier, my home is over Jordan’. Terloops kan hier opgemerkt, dat het codewoord home voor de hemel waarschijnlijk ontleend is aan de bekende tekst Joh. 14:2: ‘In het huis mijns vaders zijn vele woningen.’ De uitdrukking ‘Deep river’ nu komt letterlijk voor in het boek van Bunyan. Wanneer Christian ‘the holy city’ nadert, moet hij eerst de [doods-]rivier oversteken. Bunyan schrijft dan: ‘Now I further saw... a River, but there was no bridge to go over, and the River was very deep’. Bunyan trachtte voor deze onbijbelse voorstelling van de doodsrivier een bijbelse machtiging te vinden. Men dient te weten, dat deze schrijver in de kantlijn telkens naar Bijbelteksten verwijst, die nu eens letterlijk, dan weer vrij worden aangehaald. In de beschrijving van de tocht over de doodsrivier citeert Bunyan woord voor woord Jesaja 43:2: ‘When thou passest through the waters, I will be with thee; and through the rivers, they shall not overflow thee’. Maar uit het verband blijkt duidelijk, dat Jesaja niet aan een doodsrivier heeft gedacht.

De drie hier behandelde codewoorden zijn de voornaamste, die de Spirituals aan Bunyan ontleenden. Maar daartoe is de vermoedelijke invloed van ‘The Pilgrim's Progress’ op deze liederen naar mijn overtuiging niet beperkt. Er zijn tal van codewoorden, die uiteindelijk aan de Bijbel werden ontleend, maar die door de toepassing ervan bij Bunyan een bijzondere betekenis of sfeer hebben gekregen, wat zijn invloed had op de Spirituals. Slechts een kort voorbeeld van de verhouding tussen de Bijbel, ‘The Pilgrim's Progress’ en de Spirituals. De ‘Openbaring van Johannes’ [21:21] bericht over de Heilige Stad, het Nieuwe Jeruzalem: ‘and the street of the city was pure gold...’ Bunyan vertelt: ‘and behold, the City shone like the Sun, the streets also were paved with gold...’ En de Spiritual ‘I'm most done toiling here’ verzekert: ‘The streets up there are paved with gold.’ Uit deze voorbeelden, die door andere bevestigd kunnen worden, mag blijken, dat ‘The Pilgrim's Progress’ van Johan Bunyan een grote invloed heeft gehad op de Negro Spirituals.