De Nieuwe Stem. Jaargang 4

[p. 739]

Ex libris

Henriette Roland Holst, Het vuur brandde voort, 1949, Van Ditmar, Amsterdam-Antwerpen, 250 blz.
Dr J.L. Snethlage, Herinneringen en perspectieven, 1949, Van Loghum Slaterus, Arnhem, 226 blz.

Zolang onze vooraanstaande landgenoten nog zo zelden de lust vinden tot het opschrijven en de moed tot het publiceren hunner herinneringen, is elke bijdrage op dit gebied welkom, al was het slechts voor het nageslacht. Men krijgt trouwens de indruk, dat er de laatste tijd een keer ten goede is gekomen. Hoe het met de autobiografie ten onzent gesteld is, zullen we intussen pas weten, wanneer het boek van dr Kalff daarover verschenen zal zijn. Bepalen wij ons hier tot de beide bovengenoemde zelfportretten.

Wie de memoires van de gewezen predikant Snethlage toevallig kort voor het onlangs van de pers gekomen levensverhaal van H. Roland Holst las, kan wel niet anders dan tot nadenken stemmende vergelijkingen komen en opnieuw verbaasd staan over de velerlei mogelijke menselijke reacties en derzelver ingewikkeldheid op een in hoofdzaak eendere situatie.

Zo persoonlijk, zo concreet, als de herinneringen van onze dichteres zijn, persoonlijk tot op het naïve af, zo onpersoonlijk en abstract - ook op het naïve af - zijn die van onze filosoof. Beider reactie op het communisme is positief geweest, maar de partij heeft geen van beiden, zomin als zoveel anderen, blijvend kunnen binden. Ontrouw kan men niettemin geen van beiden verwijten. Mevrouw Holst bleef trouw aan zichzelf, Snethlage aan de zaak zoals hij haar zag. Maar wie wil zeggen: dat de laatste daarmee zichzelf en de eerste daarmee haar zaak trouw bleef, heeft ook gelijk. Doch hoe radicaal verschillend zijn niettemin de lessen door beiden uit hun teleurstelling getrokken. Hoe radicaal anders ook reageerde beider religieuze natuur op de godsdienstige situatie. Terwijl Snethlage, als ‘normaal’ gelovige begonnen, het seculariseringsproces ten einde toe doorliep, begon Henriëtte Holst als ‘ongelovige’ om te eindigen in een vaag modernisme, dat nauwelijks nog aanhangers telt.

En hoe oppervlakkig blijkt bij dieper begrip de tegenstelling, die men geneigd zou zijn op het eerste gezicht te maken: bij de dichteres puur gevoel en bij de filosoof puur verstand. Want ik zou menig geleerde het intellect van de eerste toewensen en menig dichter het gevoel van de tweede. Mevrouw Holst heeft in andere werken van haar intellectuele gaven meer dan voldoende getuigenis afgelegd; en Snethlage moge zijn ‘bekering’ tot het communisme dan al voorstellen - en het ongetwijfeld zelf ook zien als een ‘logische deductie’, de lezer kan toch niet nalaten hierin slechts de rationalisering te zien van een gevoelsproces: de innerlijk vereenzaamde mens op zoek naar een verbondenheid met de verbeelde massa.

‘Twee worstelaars met de engel’ heeft Huizinga indertijd zijn stuk over Spengler en Wells genoemd. Men zou het ook van de beide hier besproken figuren kunnen zeggen. Maar anders dan in het Bijbels verhaal, waar die titel op zinspeelt, heeft die strijd niet tot een overwinning geleid. Gewonnen hebben zij geen van beiden, als men onder overwinning in zulk een strijd het vinden van de inwendige vrede wil verstaan. Het boek van mevrouw Holst eindigt met de dissonant van het bombardement van Rotterdam, terwijl Snethlage op een van zijn laatste bladzijden berustend schrijft, dat hij ‘de vrijwillige aanvaarding van hetgeen moet geschieden, thans als het laatste en hoogste beschouwt, waartoe de mens kan komen.’ Een tragisch optimisme noemt hij het zelf. Hier vloeien alle geconstateerde verschillen weer tot een eenheid samen, want ‘tragisch optimistisch’ zou ook de slechtste karakteristiek niet zijn voor de levenshouding van de dichteres.

R.

[p. 740]

Erich Kuttner, Het Hongerjaar 1566. Met een inleiding van Prof. dr J. Romein. N.V. Amst. Boek- en Cour. Mij, 1949.

‘Der Jude Kuttner wurde am 10.4.1942 festgenommen und nach Verhangung eines Schutzhaftbefehls in das KL. Mauthausen eingewiesen. Dort ist er am 6.10.1942 auf der Flucht erschossen worden.’

Men wil, ondanks alles, blijven hopen op een ‘feest der gedachtenis’, waarop eenmaal Duitsers zich met smart en schaamte rekenschap zullen geven van wat deze korte grafrede onthult. Zij zullen dan grijpen naar dit boek, dat in de taal ener ballingschap heeft moeten verschijnen en inzien wat hier is verspild en verspeeld. Het ligt thans voor ons, ingeleid door Romein, die de schrijver schildert als een erflater, nu van de Westeuropese beschaving. Wat Kuttner zeker geweest is, maar dan toch in de zin, waarin Marx, Freud, Zweig, Heine het geweest zijn, geassimileerde Joden als hij, beladen met zijn probleemlast, die hij in haar diepere wortels misschien minder duidelijk heeft onderkend dan zij, maar waar hij, mogelijk ook weer daardoor, des te zwaarder onder heeft geleden. Ik heb, laat mij zeggen: voor de aardigheid, nog eens Conscience's ‘In 't Wonderjaar 1566’ [1837] ingekeken, dat argeloze geval, waarin met een taal stikvol gallicismen wordt uitgevaren tegen allerlei ‘zuiderburen’; ik heb, nu niet voor de aardigheid, Van Roosbroeck's ‘Het Wonderjaar te Antwerpen 1566-1567’ [1930] herlezen. Wonderjaar-Hongerjaar, dat is méér dan een assonantie; dat zijn twee werelden. Over Conscience zal ik natuurlijk verder het zwijgen er toe doen. Maar bij de vergelijking tussen de beide andere werken wordt men zich weer, voor de zoveelste maal, bewust van de hoogst ingewikkelde, maar toch onmiskenbare samenhang tussen de antwoorden, die ‘de’ geschiedenis geeft en de vragen, die haar worden gesteld. Zo vindt Van Roosbroeck het ‘overbodig’ te vragen naar de factoren, die de opkomst der reformatorische gedachte in Antwerpen hebben bewerkt en komt zo gemakkelijk tot de enormiteit, dat de R.K. en de Lutherse kooplieden zich lieten leiden door godsdienstige overwegingen bij hun handelingen. Bij dit laatste heeft in het exemplaar van de Amsterdamse U.B. een ongeduldige hand geschreven: ‘Nein, Bor und Hoofd[t] sagen ganz deutlich, dass es ihnen nicht um Religion, sondern um ihren Besitz ging!’. Ik verdenk wijlen Kuttner van deze overtreding onzer bibliotheekvoorschriften en ben hem er dankbaar voor, want korter dan in deze uitroep kon de betekenis van zijn eigen werk niet worden aangegeven: wat Bor en Hooft al hadden gezegd, wat in talloze gepubliceerde documenten stond, was niet gebruikt, verwaarloosd, vergeten, totdat deze buitenlander het te voorschijn haalde om te dienen als grondslag voor zijn hartstochtelijk betoog. Hartstochtelijk, herhaal ik en ben geneigd, te erkennen: eenzijdig, gewaagd, ja, hier en daar topzwaar. Alsof het conventionele beeld dat niet is! En maar al te vaak in veel ergere mate!

Een ‘ontbronzing’? Een ‘vergruizing’? Een herstel, deskundig en eerlijk. Ik begroet dit posthuum verschenen werk met eerbied en dankbaarheid. Romein voor zijn inleiding, Johan Winkler voor de verzorging van de Nederlandse tekst, zij hebben de dank van de Nederlandse wetenschap verdiend. En niet het minst de uitgever, die ons een mooi boek heeft geschonken en het risico op zich heeft genomen dat altoos ligt in de publicatie van een werk van deze soort en gehalte.

J. Presser

Soviet Studies. Vol. I, No. I, Juni 1949, No. 2, October 1949, 188 blz.

Sinds de verschijning van dit tijdschrift - een driemaandelijkse periodiek uitgegeven door het ‘department for the study on the social and economic institutions of the U.S.S.R.’ door J. Miller en R.A.J. Schlesinger van de Universiteit van Glasgow - is de klacht, dat men in het ‘Westen’ niets objectiefs over de Sowjetunie aan de weet kan komen, weliswaar niet verstomd, maar toch gedempt.

De twee eerste nummers, die wij hier daarom met voldoening aankondigen, bevatten, behalve een redactionele uiteenzetting omtrent het doel, een belangwekken-

[p. 741]

de beschouwing van de bekende politicoloog E.H. Carr ‘From Munich to Moscow’ en een commentaar van Maurice Dobb over economische statistieken uit Rusland.

Niet minder belangrijk is de rubriek ‘Reports and commentaries’: een analyse van de discussies naar aanleiding van Varga's ‘Changes in the economy of capitalism’, een interpretatie van Zjdanow's rede tot de filosofen, een nauwkeurig verslag over de zo befaamde biologische discussie, eveneens over recente ontwikkelingen in het economisch denken in de Sowjetunie, en een beredeneerd overzicht over de jaren '43-'49 van het maandelijks periodiek van het Moskouse patriarchaat.

In de rubriek ‘Reviews’ volgt nog een aantal boekbesprekingen over zo belangrijke publicaties als Dobb's ‘Soviet economic development since 1917’ Woznesensky's ‘Oorlogseconomie van de Sowjetunie’, Beloff's ‘Foreign policy of Soviet Russia’, Wysjinskij's ‘Theorie van het wettelijk bewijs’ en Rothstein's ‘Man and Plan in Soviet Economy’. Een laatste rubriek bevat uittreksels uit Sowjet-tijdschriften.

Wij stellen ons voor, uit volgende nummers meer bizonderheden mee te delen. Voor dit keer moge deze inhoudsopgave volstaan om de lezer eens voor altijd van het eminente belang van dit nieuwe tijdschrift te doordringen.

R.