De Nieuwe Stem. Jaargang 4

[p. 673]

Bonae litterae

Fritz Strich, Goethe und die Weltliteratur [A. Francke AG Verlag Bern, 1946, 408 SS. geb. fr. 16.-].
Fritz Strich, Der Dichter und die Zeit [A. Francke AG Verlag Bern, 1947, 394 SS. geb. fr. 17.80].

De aankondiging van bovengenoemde boeken moge een weinig post datum komen, ze zijn belangrijk genoeg om niet in een paar jaar verouderd te zijn en hun waarde voor lange tijd te behouden. Mogen zij ook aansporen tot hernieuwde belangstelling in de duitse literatuur(geschiedenis) in ons land.

De titel van het eerstgenoemde behoeft enige toelichting, daar wereldliteratuur hier niet gebruikt wordt in de gewone zin - literatuur van de allereerste rang - maar in de bijzondere die Goethe er aan gegeven heeft en die hij propageerde. Op een twintigtal plaatsen in geschrift en gesprek gebruikte hij dit woord voor de literatuur, die bemiddelend optreedt tussen de nationale literaturen en daarmede tussen de volken in het algemeen, waardoor deze elkander geestelijk leren kennen en waarderen en hun geestelijke goederen, gevend en ontvangend, uitwisselen. Goethe met zijn universele belangstelling zag deze literatuur groeien; hijzelf stelde zich open voor vreemde literaturen, onderging er de invloed van, vertaalde er uit. Het doel dezer wereldliteratuur zou zijn de verdraagzaamheid en de wederzijdse waardering der nationale eigenaardigheden te bevorderen, maar daarboven uit ook de volken in gemeenschappelijke arbeid aan de ontwikkeling van een bovennationale, algemeen menselijke humane cultuur tot elkander te brengen. Strich stelt Goethe in het middelpunt van deze wereldliteratuur, want niet alleen nam hij andere literaturen in zich op, hij werkte op zijn beurt inspirerend en bevruchtend in tal van landen. Dit alles was niet onbekend, maar het is de grote verdienste van Strich het materiaal uiterst zorgvuldig te hebben verzameld en op bekwame wijze te hebben geordend. In het eerste gedeelte wordt Goethe's idee over deze bovennationale literatuur uitvoerig behandeld; in het tweede de ‘ontvangen zegen’ besproken: de wekkende macht van de engelse literatuur, de beschavende van de italiaanse, de vormende van de franse, de theatrale van Spanje, de bevrijdende van het verre Oosten, de socialiserende van Amerika; in het derde krijgen wij dan de ‘europese zending’ van Goethe, zijn invloed in de verschillende landen, waarbij fijn onderscheiden wordt welke Goethe vereerd en nagevolgd wordt. Tenslotte gewaagt een Ausblick van Goethe's invloed in de latere tijd, die zich telkens weer doet gelden, wanneer begrepen wordt dat de literatuur een sociale functie heeft en in dienst moet staan van de beschaving, van de menselijke waardigheid, de humaniteit, de gerechtigheid.

Het tweede boek ‘Der Dichter und die Zeit’ - een bundel verzamelde redevoeringen en voordrachten - moet in nauw verband met dat over Goethe gezien worden. Niet alleen omdat een drietal opstellen aan Goethe gewijd zijn en deze op vele bladzijden genoemd wordt, maar ook om de nadruk die in deze bundel op de sociale functie van de literatuur gelegd wordt. Strich de humanist omschrijft zijn maatschappelijk ideaal als de broederlijke gemeenschap van vrije mensen, vrije burgers waarin ieder de vrijheid heeft zijn menselijke krachten te ontplooien en daardoor het algemeen welzijn en geluk te dienen. De kunstenaars hebben mede dit doel te dienen, hun grote taak is de chaos te bannen, de daemonen te bezweren. In zekere zin mogen zij met hun kunst boven de tijd uitgaan [hieraan zijn de opstellen ‘Das Symbol in der Dichtung’ en ‘Dichtung und Sprache’ gewijd], maar zij staan toch ook midden in de tijd. Daarom is het thema telkens weer de tijd, waarmede zij worstelen. Dit deden Lessing, Schiller, Goethe, Stifter en de anderen die in deze bundel besproken worden. Zij hadden allen de

[p. 674]

chaos te overwinnen en uit te wijzen naar een meer harmonische tijd, harmonischer ook dan de onze, die evenzeer chaos is. Daarom confronteert Strich ook al de genoemde figuren aan onze tijd. Hun verlangens moeten de onze worden, opdat een betere tijd verrijzen kan. In het oudste opstel, een herdenking van Lessing, in 1929, toen de chaos in Duitsland naderde, stelt Strich de vraag: hebben wij het recht Lessing te herdenken? Nu, na de oorlog is het nog chaos en staan wij voor dezelfde vraag. Maar ondanks alle chaos blijft Strich geloven dat de dichters de ‘fakkeldragers zijn, die de zuivere vlam der menselijkheid van hand tot hand reiken en over de tijd heen dragen’ en blijft zijn leidsman Goethe, die heen wees naar een derde rijk, waarin Heiden- en Christendom verzoend zullen zijn in de humaniteit.

K.F. Proost

A.H. Gerhard, Vrijdenker, socialist en opvoeder. Een keur van zijn opstellen, verzameld en ingeleid door P. Spigt, met een voorwoord van M.A. Reinalda. Amsterdam - N.V. Arbeiderspers, 1949, 247 blz.

In Mens en Wereld, IV 6, '49 zegt ir P. Schut in een bespreking van Jeugd tussen God en Chaos door dr. Van Doornik: ‘wij hebben als humanisten de enorme taak contacten te leggen tussen ons en deze jongeren, hen op te vangen in hun moeilijkheden, niet om ze te binden aan een dogma, maar om ze behulpzaam te zijn bij het vormen van een overtuiging, van een levend sterk geloof.’

Het komt ons voor, dat bij die taak, die inderdaad een onafwijsbare plicht is, de hier aangekondigde bundel van A.H. Gerhard nuttige diensten zal kunnen bewijzen. Zowel het Humanistisch Verbond als het Gerhard-Instituut, welks oprichting in hetzelfde nummer van Mens en Wereld vermeld staat, zullen bedoelde taak door deze publicatie wel niet met een luchtiger maar toch met een lichter hart op zich kunnen nemen.

A.H. Gerhard [1858-1948], ter onderscheiding van zijn vader H. Gerhard, de eerste sociaal-democratische leider ten onzent [1829-'86] wel ‘de jonge’ genoemd, is vooral bekend gebleven als een der ‘twaalf apostelen’, die in 1894 de S.D.A.P. hebben opgericht. Velen ook kenden hem door zijn openbare functies als lid dier partij sinds 1913 vervuld. Weer anderen hebben hem gewaardeerd als een der voorgangers van de vrijdenkersvereniging De Dageraad, waarvan hij in 1883 lid was geworden. Nog weer anderen tenslotte hadden van hem gehoord als het eerste socialistische schoolhoofd te Amsterdam, positie welke hij ook sinds '83 bekleedde.

Minder heeft hij de aandacht getrokken als beschouwelijk schrijver. Als zodanig had hij enkele geschriften op zijn naam staan, - Sociaal Sprookje [1892], Vroomheid [1906, 1924²], Evolutie-gedachte [1924] o.a. - maar wij hebben nooit de indruk gekregen, dat zijn werk, zelfs in S.D.A.P.-kringen, stukgelezen is. Een groot schrijver is Gerhard zonder grote overdrijving ook niet te noemen. Daarvoor was hij te zeer, zoals zijn vader al van hem zei ‘een bedachtzaam man’.

Doch bedachtzaam-zijn wil ook zeggen: denken, en geen groot schrijver wil nog niet altijd zeggen: een onbelangrijk schrijver. Uit de lectuur van de hier verzamelde opstellen krijgt men de indruk van iemand die volledig ernst gemaakt heeft met zijn streven, het socialisme nieuw en hechter dan voorheen te verankeren. Niet meer in ressentiment en romantiek, maar in ethiek. Aangezien hij deze ethiek als strikt autonoom zag - in het wezen mens als zodanig gegeven - zou men kunnen zeggen dat de secularisering der christelijke ethiek bij hem haar eindpunt bereikt heeft, dit in onderscheid van Domela Nieuwenhuis bijv., wiens socialisme een nog slechts ten halve geseculariseerde chiliastistische heilsgedachte geweest is.

Zo werd de socialist, de vrijdenker en opvoeder in Gerhard tot een onverbrekelijke eenheid, die men het best modern-humanistisch zou kunnen noemen. Geen eenheid op een uitzonderlijk hoog niveau, maar wel één op een uitzonderlijk soliede basis waarop dan ook, menen wij, nog wel voortgebouwd kan worden.

R.