De Nieuwe Stem. Jaargang 4

[p. 526]

B. Hunningher
De toekomst van het Nederlandse toneel

Het Nederlandse volk heet ‘ondramatisch’ en heeft dùs geen belangstelling voor het toneel. De cijfers der statistiek spreken echter een andere taal. Zij bewijzen bijvoorbeeld dat de schouwburg in de belangstelling van het publiek geenszins achterstaat bij de concertzaal, integendeel haar wat het land in zijn geheel betreft zelfs verre overtreft. Waar ter wereld vindt men dan ook binnen de landsgrenzen - zelfs wanneer zij veel uitgestrekter zijn dan de onze - sinds jaren zoveel vaste gezelschappen bijeen, die als kernen van het nationaal toneel er structuur en karakter aan verlenen? Waar ter wereld bieden deze ensembles gezamenlijk ieder jaar opnieuw zulk een rijk en gevarieerd repertoire, waarop in het midden van de dramatische productie der moderne tijden het klassieke werk altijd weer evenwicht houdt en maatstaf stelt? Waar ter wereld deelt geheel het land op zulk een intensieve wijze in deze toneelcultuur, die niet als elders het monopolistisch bezit der grote steden is, maar door het voortdurende reizen der gezelschappen evenredig over alle provincies wordt verspreid? Al blijven de culturele centra in het Westen des lands er dan de onmisbare voedingsbodem van.

Begrijpelijk dat door dit alles gedurende deze eeuw de plaats van het toneel zich in ons land heeft geconsolideerd en voortdurend uitgebreid. Dat het de waardering en erkenning verkrijgt die het verdient, kan nauwelijks verwacht worden. We zeiden het reeds aan het begin: de klacht over het verval dezer kunst is een constante in haar geschiedenis. Waarom zou ze plotseling verstommen? Waarom zou bovendien de Nederlander even plotseling tevreden zijn met wat het eigen land hem biedt? En de mogelijkheid dat het buitenland hem tot inzicht en waardering van zijn rijkdom brengt, bestaat nauwelijks voor het toneel, daar het aan eigen taal gebonden zich moeilijk buiten de grenzen in zijn volle waarde kan manifesteren. Bovendien weerspiegelt het als nationale uiting zeer getrouw allerlei trekken waarop men in het eigen karakterbeeld nu niet zo bijzonder trots is. Het ‘under-acting’ der Engelse, het poëtisch sentiment der Franse acteurs moge ons telkens weer aantrekken en bekoren, het zijn in wezen reflecties van een ons vreemde volksaard. Al bewonderen we dan die andere levensstijl, zolang zij niet de onze is, kan men de daaruit voortgekomen speeltrant niet van het Nederlandse toneel verwachten. Eerst wanneer zwaarwichtigheid en plechtstatigheid niet langer de ernst flankeren, waardoor de Nederlander zich gaarne gekarakteriseerd hoort, eerst dan zal zijn toneelkunst haar zwaarte verliezen en haar nadrukkelijkheid, waaraan nu in deze spiegel vele kijkers zich ergeren.

[p. 527]

We noemden reeds enige punten, waardoor ons toneel zich in zijn organisatie onderscheidt. Men mag echter niet vergeten dat deze medailles ook een keerzijde hebben. Het voortdurend reizen der gezelschappen vergt onnoemelijk veel van de acteurs en bedreigt de rust in het bedrijf, die noodzakelijk is voor de opbouw van het repertoire en de voorbereiding der opvoeringen. De financiën dwingen daarbij tot een geregeld doubleren, waardoor de spelers nog minder de tijd en gelegenheid gelaten wordt zich in hun rollen te verdiepen.

Ook het systeem van vaste gezelschappen met een eigen repertoire heeft nadelen, hoezeer hierdoor ook de verschillende stromingen in leven en kunst tot uiting kunnen worden gebracht, hoezeer hierdoor ook de positie der Nederlandse acteurs in economisch en sociaal opzicht die hunner buitenlandse collega's overtreft. Voor de bezetting der verschillende stukken die uitgebracht moeten worden, kunnen de régisseurs nu slechts kiezen uit de beperkte kring van het eigen ensemble, waardoor zij zich noodzakelijkerwijze met een ten-naaste-bij moeten tevreden stellen. De spelers biedt dit echter het voordeel van rijkere mogelijkheden tot oefening en ontplooiing.

Ook voor het publiek heeft deze zwakke stee toch zijn goede kant. Het wordt erdoor herinnerd aan het feit dat toneelkunst geen nabootsing der werkelijkheid is maar herschepping en ver-beelding, die nimmer tot volle werking kan komen, wanneer de toeschouwer niet ‘mee speelt’, door zijn werkende fantasie niet mee helpt scheppen. De film heeft op de activiteit dier fantasie door zijn minutieuse imitatie een uiterst nadelige invloed gehad, nog meer door zijn ‘type-casting’, waarbij uit de lange lijst van wachtende acteurs wordt gekozen, wie zo mogelijk het type van de rol reeds is. Dit systeem heeft speciaal in de Angelsaksische landen ook op het toneel een nadelige invloed gehad.

Men kan daarom hier in zekere zin dankbaar zijn voor die zwakke plekjes in de opvoeringen, voor die persoonlijke tics en eigenaardigheden der acteurs, die dwingen tot erkenning der creatie en tot activering der fantasie. Het kunstbesef van het publiek is er enkel bij gebaat. Alleen wordt het voor de Nederlandse toneelspeler vaak minder aangenaam daar door zich buitenlandse tweede-rangstroepen, die hier op tournee komen, ten voorbeeld gesteld te zien; het vergaat hem daarbij als de schone, reeds lang gehuwde gade, die hulde gebracht ziet aan de charmes van een vreemde passante, wier charmes echter slechts duren zolang zij passante blijft.

Toch is er reden tot waarlijk grote en zelfs diepgaande ontevredenheid. Het zijn echter niet de vermeende of reële zwakheden van het toneel die daar de oorzaak van zijn, maar het volkomen in gebreke blijven der Nederlandse dramaturgie. Een werkelijk nationaal toneelleven kan niet

[p. 528]

bestaan zonder een toneelschrijfkunst, die wortelend in eigen volk ook in staat is stem en vorm te geven aan wat in vreugde en smart dat volk beweegt. Er wordt in Nederland machtig veel voor het toneel geschreven, maar de kring der literatoren houdt zich van de schouwburg angstvallig op een afstand. Dit in tegenstelling tot honderd jaar geleden, toen een man als Alberdingk Thijm zich hartstochtelijk moeite gaf voor de verheffing van het toneel, toen Van Lennep, Van der Hoop, Schimmel, Van den Bergh, Hofdijk, Cremer daartoe bijdroegen door hun veel gespeelde dramatische werken. En zij waren in hun tijd waarlijk geen onbeduidende auteurs, die in het toenmalige literaire mode-genre van de roman mislukt dan nu maar de krabbelbaan van het toneel kozen om er facile princeps te zijn. In tegendeel.

Wij zagen hoe later met het realisme de Nederlandse toneelschrijfkunst tot grotere bloei is gekomen, waaraan de leidende dichters in diezelfde periode, op Van Eeden na, echter geen deel hadden, hoezeer zij ook allen wel degelijk hebben gepoogd er deel in te nemen. Wat hebben de Woordkunstenaars tenslotte hun trouwe vereerder Royaards kunnen bieden? Van 1890 af heeft hij het met een verzenprogramma moeten doen en geen toneeldirecteur in onze eeuw heeft zo weinig modern Nederlands toneelwerk kunnen brengen als deze vereerder der dichters. Het is natuurlijk niet toevallig dat behalve Heijermans alleen Henriëtte Roland Holst door haar gemeenschapsgevoel gedrongen een weg zocht naar de dramatische kunst. Zowel theoretisch als practisch is zij daarbij tot belangwekkende resultaten gekomen; al heeft ook zij op de toneelkunst zelf toch geen ingrijpende invloed kunnen uitoefenen.

Na het eerste kwart dezer eeuw is het met de Nederlandse dramaturgie weer snel bergafwaarts gegaan. Aan de wonderboom der lyriek rijpen alle seizoenen door schier dagelijks de schone vruchten der dichtbundels; maar al heeft het toneel zich gewend in een richting die in vele opzichten met de lijn der poëzie parallel loopt, van deze nieuwe bloei trok zij geen voordeel, hoewel het alweer aan pogingen niet heeft ontbroken; het bleven experimenten. De enkelen die daarbij beter slaagden, als Dekker, Bordewijk, Van Eysselsteijn e.a. ontleenden hun aanzien in letterkundige kring niet aan deze dramatisch arbeid.

Het droevig resultaat is, dat een Nederlandse toneelschrijfkunst op het ogenblik zo goed als geheel ontbreekt. Verschillende critici - toevalligerwijze meestal zelf het een en ander in portefeuille hebbend - wijten dit de gezel schapsleiders, die geen Nederlands werk zouden willen opvoeren. Slechts de insider weet hoeveel tientallen stukken ieder seizoen bij hen worden ingezonden en hoeveel tientallen na zorgvuldige bestudering moeten geretourneerd. Voor Nederland geldt op het ogenblik wat zeventig jaar geleden Zola schreef over Frankrijk: ‘Toutes sortes de légendes

[p. 529]

mauvaises circulent sur l'impossibilité où est un débutant d'arriver au public. Ce qu'il faut dire, c'est que toute bonne pièce a été jouée, c'est qu'on ne pourrait citer un drame ou une comédie de mérite qui n'ait eu son heure et son succès. Voilà la vérité. Questionnez les directeurs, ils vous diront qu'ils feraient le voyage de toutes les mansardes de Paris, s'ils savaient qu'un garçon de talent se cachât quelque part. Ils ne trouvent rien, rien, rien, telle est la toute vérité.’

De literatoren staan òf op een afstand en ergeren zich over het gebrek aan poëzie op het toneel, òf zij hanteren verwonderlijk genoeg het critiek-mes. Want in Nederland schijnt ieder ‘die schrijven kan’, bevoegd tot toneelbespreking. Dat de beschouwingen van hen, die bewezen hebben als scheppend kunstenaar door de dramatiek niet geraakt te zijn, moeilijk de waarde der toneelkunst kunnen schatten en in het licht stellen, valt licht te begrijpen. Het gevolg is, dat het aan stimulansen en aanmoediging der jongeren in dramatische richting ten enenmale ontbreekt. Het gevolg is ook dat bij zulk een voorbeeld der letterkundigen aan iedereen het oordelen in deze materie vrij schijnt te staan. Waarlijk deskundige critici, voor wie de dienst der dramatische kunst de taak van hun leven is geworden - als het buitenland met Sarcey, Kerr, Bab, Agate heeft gekend - komen hier zelden voor en genieten dan geen bijzonder gezag; de vlotte pen en het schone woord vinden meer aandacht.

Deze omstandigheden hebben tot resultaat gehad dat eerbied voor de dramatische kunst in het algemeen en voor de toneelkunst in het bijzonder hier in Nederland vrijwel niet bestaat. Het ligt waarlijk niet aan die zogenaamde ondramatische aard van ons volk: niettegenstaande de veel aangehaalde calvinistische origine ziet en speelt het graag toneel. Welke Nederlander schrijft bovendien niet tenminste ééns in zijn leven een toneelstuk? Het ligt niet aan het ontbreken van mimisch talent en goede leiding: onze acteurs en gezelschappen hebben, wanneer ze een enkele maal in het buitenland optraden, steeds bijzondere aandacht en waardering gevonden. Het ligt aan het ontbreken van een waarlijk dramatische scheppingskracht in de kring onzer dichters en schrijvers. Niemand kan hen dat verwijten; Gods gaven zijn niet af te dwingen. Doch het ware beter in plaats van de onmacht te bedekken door een aesthetisch criticisme, waarmee men het toneel te lijf gaat of er zich schouderophalend van afwendt, eindelijk zich eens op de oorzaken van dit tekort te bezinnen en daarmee wellicht een nieuwe weg tot het toneel te vinden. Ook voor de literaire wetenschap in Nederland ligt hier een taak, die zij te lang verwaarloosd heeft. Bij de universitaire studie, en dus ook bij het daarvan gederiveerd onderwijs, is het drama feitelijk nog steeds niet veel meer dan een bijzondere vorm van typografie in poëzie of proza; al heeft Goethe dan reeds meer dan een eeuw geleden gewaarschuwd dat een

[p. 530]

toneelstuk nauwelijks voor de helft op papier kan worden gebracht. Onze Alma Mater erkent de dramatische kunst niet als een zelfstandig studieobject. Een systematisch onderzoek naar haar wezen en ontwikkeling ontbreekt aan onze hogescholen geheel. Haar elementen liggen er nonchalant verspreid over verschillende vakken en verkrijgen daardoor slechts sporadisch een dan nog geheel gespecialiseerde aandacht. Voor haar evenals voor de beeldende kunst en de muziek een eigen plaats in te ruimen, daaraan wordt zelfs niet gedacht; en op verandering te hopen lijkt voorlopig nutteloos. Hoezeer deze verwaarlozing onze toneelcultuur schaadt, bewijst indirect de stimulerende invloed die in verschillende andere landen van de wetenschappelijke beoefening der dramaturgie aan de universiteiten uitgaat op auteurs, acteurs, critici en publiek.

Drama en toneel vormen een twee-eenheid, zijn gezamenlijk het fundament dat niet gemist kan worden, wil de nationale schouwburg trots ‘zijn spitze kap ten hemel heffen’. Doch als de grondvesten niet van gelijke sterkte en draagvermogen zijn, dan zakt het gebouw scheef en vele subsidiërende stutten zullen het moeten schragen. Eerst wanneer de Nederlandse toneelschrijver tot eenzelfde peil van ontwikkeling en bloei van talent is gekomen, als waartoe de Nederlandse toneelspeler gedurende deze eeuw mocht geraken, eerst dan kan op die basis van evenwichtige krachten het bouwwerk waarlijk omhoog rijzen in het midden der Hollandse steden, wie weet zelfs ‘de starren gaan naderen’. Aan ‘dertel handgeklap en aendachtighe oren’ zal het dan zeker nimmer ontbreken.