De Nieuwe Stem. Jaargang 4

[p. 57]

Bonae litterae

Felix Kersten, Klerk en Beul.

Het boek van Felix Kersten behoeft een bijzondere introductie, omdat de daarin vermelde gebeurtenissen en daden zó ‘ongelooflijk’ zijn, dat de lezer over de geloofwaardigheid ervan volkomen verzekerd dient te zijn.

Kersten, medicus, gespecialiseerd in een bijzondere therapeutische behandeling, bekend als ‘manuelle therapie’, is een Fin, die door zijn land voor belangrijke, voor en gedurende wereldoorlog II, bewezen diensten op algemeen politiek gebied met de hoogste medische onderscheiding en een hoge Rode Kruis medaille werd geeerd. Toen hem in 1939 de gelegenheid werd geboden Himmler te behandelen, waardoor hij tevens in aanraking zou komen met de hoge Duitse regeringskringen, ried Finland hem aan te accepteren. Kersten was toen in Nederland, waar hij sinds 1929 was gevestigd en waar hij vele vooraanstaande Nederlanders onder zijn patiënten telde. Toen de oorlog in Mei 1940 ons land in zijn greep had, dwong Himmler hem onder dreigementen naar Duitsland te komen. Hij bleef daar tot 1943, toen hij verlof wist te verkrijgen, zich te Stockholm te vestigen.

Als dokter van Himmler - de enige, die met zijn methode in staat was de nazileider van diens zware chronische maagkrampen te genezen - verkreeg Kersten grote invloed op hem. Kersten, die wat hij zag en hoorde in het hoofdkwartier van Himmler, voor zijn kinderen wenste vast te leggen, heeft tal van belangwekkende gesprekken met Himmler gehad, die hij, à la Rauschning in zijn gesprekken met Hitler, telkens terstond na afloop in het kort opschreef en dadelijk daarna thuis uitwerkte. Daardoor is een historische documentatie ontstaan van grote omvang en ook betrouwbaarheid, aangezien herhaaldelijk de ene aantekening een controle op een andere bevat. Het is uit dit materiaal en uit een aantal brieven en andere bescheiden, dat het boek van de heer Kersten is opgebouwd. Ten overvloede hebben zowel de toenmalige Zweedse minister van Buitenlandse Zaken, de heer Chr. Günther, alsmede, voor zover het de Joodse aangelegenheid betreft, het Joodse Wereldcongres en deszelfs voorzitter, de heer Hilel Storch, te Stockholm, de betrouwbaarheid van Kersten's beweringen bevestigd.

Ik heb de verificatie van alle gepubliceerde [deels ook ongepubliceerde] stukken op mij genomen langs mondelinge en schriftelijke weg. Hierbij ben ik alleen gestuit op de door de heer Kersten zelf gedésavoueerde vrijpostigheid van de op sensatie beluste Amerikaanse uitgever van dit boek. Van de Nederlandse uitgave meen ik te mogen zeggen, dat zij volkomen betrouwbaar is.

Zo durf ik verklaren, dat de Finse medicinaalraad Felix Kersten een mensenredder in grote stijl is geweest. Wat hij gedaan heeft? Men moet het boek zelf lezen om daarvan een juiste indruk te krijgen. Hier kan slechts het belangrijkste worden opgesomd: Kersten heeft tal van slachtoffers van het nazi-regime het leven gered door hun vrijlating van Himmler te verkrijgen; hij heeft bereikt, dat Duitsland toestond, dat Zweedse schepen in het voorjaar 1945 voedingsmiddelen naar ons land voerden; hij verkreeg de vrijlating van honderden Noorse, Poolse, Franse burgers en studenten; voor de Joden in Maart 1945 de belofte van Himmler, dat zij niet meer zouden worden doodgeschoten; voor de gevangenen in de kampen, dat deze bij de nadering der geallieerden niet meer zouden worden opgeblazen en de kampgevangenen niet langer zouden worden gedwongen naar andere ver afgelegen kampen te strompelen; hij slaagde erin einde 1944 2700 Joden op transport naar Zwitserland gezet te krijgen; en voor ons land verkreeg hij reeds in December 1944 de vrijlating van Himmler van duizend, zegge duizend,

[p. 58]

Nederlandse vrouwen uit Ravensbrück. Dat deze 1000 vrouwen pas in Maart en April door nu wijlen graaf Folke Bernadotte naar Zweden zijn gevoerd, is een ander chapiter, waarvan de beantwoording waarschijnlijk bij het toenmalige Nederlandse gezantschap te Stockholm of nu bij de Parlementaire Enquête-Commissie in Den Haag is te zoeken. Wat ook blijkt uit het boek van Kersten - en uit zijn overige door mij geraadpleegde documenten - is, dat hij de man is geweest, die Himmler heeft weten over te halen de vele duizenden gevangenen vrij te laten, die daarna door Bernadotte in 150 Rode Kruis-autobussen naar Zweden zijn gevoerd; dat hij, Kersten, de man is geweest, die Bernadotte daartoe tweemaal bij Himmler heeft geïntroduceerd. Men kan vragen, waarom dit ook niet blijkt uit het boek van graaf Bernadotte [in Duitse vertaling ‘Das Ende’ geheten]. Ook dat is een ander chapiter, waarbij Kersten niet de slechtste rol heeft gespeeld.

Kersten heeft voor ons land, naar mijn gevoelen, nog veel meer gedaan: zeer waarschijnlijk in 1941 het plan van Hitler verijdeld, het gehele Nederlandse volk naar Galicië over te hevelen en evenzo de plannen, de z.g. vesting Clingendaal in Den Haag in de lucht te laten vliegen en de afsluitdijk door te steken.

Het belangwekkende boek van Kersten stelt ons thans in staat de wordingsgeschiedenis en de omvang te beoordelen van het machtige werk, dat door hem tijdens de oorlog ook voor ons land is verricht. M. i. heeft Nederland aan de menslievendheid van deze medicus zoveel te danken, dat het waarlijk moeilijk zal zijn hem alle eer te geven, die hem toekomt. Verrassenderwijze heeft de Nederlandse regering tot nu toe gezwegen.

N.W. Posthumus

G. Mannoury, Handboek der analytische Signifika.
Deel I: Geschiedenis der Begripskritiek, 1947.

Het wijsgerig denken in Nederland heeft ook in de 20e eeuw weinig oorspronkelijke bijdragen aan de wereld geschonken; in hoofdzaak werden denk-richtingen van over de grenzen, en dan vooral van over de Oostgrens, hier gereproduceerd. Maar ook wanneer, bij uitzondering, iets nieuws zich hier baan brak en een eigen school zich vormde, duurde het lange tijd voordat dit nieuwe over de grenzen bekend werd en invloed kon uitoefenen. En is het eenmaal zover, dan is de kans groot dat in verschillende landen inmiddels verwante strevingen zijn opgekomen, als uiting van verwante wijsgerige behoeften, en wordt de bijdrage uit het kleine land slechts erkend als deel-uitmakend, zij 't in zelfstandige vorm, van een internationale beweging, die vervolgens tracht te coördineren wat los-van-elkaar werd bereikt. De invloed die dan alsnog van het pioniers-land op de wereld-beweging kan uitgaan, is echter, juist omdat hier pionierswerk werd verricht, dat de tijd heeft gehad in klein betrekkelijke-afzondering tot rijpheid te komen, ook zoveel te groter. Dit in het algemeen stellend, denken wij nu in het bijzonder aan de Hollandse Signifische School, waarvan Prof. G. Mannoury in een volhardende arbeid van ongeveer veertig jaren de erkende leider geworden is. Het handboek, waarin hij de resultaten van deze arbeid in afgeronde vorm heeft neergelegd, heeft dan ook naast zijn persoonlijke een representatieve waarde. Voor Mannoury moet 't de bekroning van een levenswerk betekenen; aan de jonge signifische wetenschap, die thans in internationaal verband - wij denken o.a. aan de ‘Unity of Science-Movement’ - en onder wisselende namen beoefend wordt, biedt het - vooral wanneer het door vertaling algemeen toegankelijk zal worden - Nederland's rijpe vrucht van zelfstandig nadenken over begrips- en taalkritiek. Daarom rechtvaardigt de voltooiing van dit tweedelige werk, waarvan het eerste deel verschenen is en het tweede spoedig zal volgen, een dubbele gelukwens.

Wanneer dit boek moeilijk is en de lezer niet direct aanspreekt, moet de oorzaak hiervan niet in schijn-geleerdheid of schijndiepzinnigheid worden gezocht, waarvan het geheel vrij is, maar in het feit dat Schr.

[p. 59]

zich bedient van begrips-onderscheidingen, waartoe hij in zijn streven om zich van de verhouding van taal en denken, en van de individueel- en sociaal-psychologische realiteit achter het taalgebruik, rekenschap te geven, geleidelijk is gekomen, omdat zij hem voor het gestelde doel noodzakelijk bleken, terwijl de lezer zich van deze gebleken noodzakelijkheid niet heeft kunnen vergewissen. Uit persoonlijk nadenken en gedachten-uitwisseling met de vroegere Signifische Kring, waartoe ook de veelzijdige Frederik van Eeden - die, door Lady Welby gestimuleerd, volgens Schr. ‘de grondlegger der signifische wetenschap in Nederland’ werd [p. 156] - en verder o.a. L.E.J. Brouwer en Jac. van Ginneken behoorden, is deze geestesvrucht langzaam gerijpt. Men zou wensen dat Schr. ‘de geschiedenis der begripskritiek’ - de hoofdstukken II-IV behandelen resp. het vóórlogische tijdperk [tot Aristoteles], het formeel-logische tijdperk [tot Kant] en het huidige [kritische] tijdperk - had laten voorafgaan, niet slechts door een exposé van het terminologisch apparaat, waarvan hij zich vervolgens bedient [Inleiding, Hoofdstuk I], maar vooral door een exposé van de redenen die hem tot de opbouw van dit apparaat hebben gebracht. Men zou, door aldus de genesis van het gehanteerde begrippen-apparaat, zijn ‘hoe het geworden is’, te leren kennen, zoveel beter voorbereid zijn om Schr. op zijn tocht door de historie te volgen; men zou vollediger kunnen beseffen hoe - zich spiegelend in de begripstechniek, die met het denken gegeven is en die de taal van de aanvang vergezelt - hier eigenlijk cultuurhistorie geboden wordt, juist omdat het Schr. steeds om de realiteit-achter-de-taal te doen is.

Maar wij willen aan deze verzuchting niet het karakter geven van een aanmerking; wat aan bevattelijkheid gewonnen zou zijn, zou wellicht aan architectonische gaafheid zijn verloren gegaan. Veeleer willen wij ermee opwekken om dit boek niet alleen te lezen maar te bestuderen, en het bij de studie van dit ene boek niet te laten. Wie weet, brengt deze studie één van onze jonge academici op de vruchtbare gedachte zijn proefschrift aan de geschiedenis van de Hollandse Signifische School te wijden, en ons zo te vergoeden wat haar bescheiden leider ons onthield. Het zal toch eens moeten gebeuren, en is het dan geen nationale erezaak dat een Nederlander het doet?

J.S.