De Nieuwe Stem. Jaargang 2

[p. 417]

W.F. Wertheim
Nacht over Java...

Wat reeds lang dreigde, is gebeurd. De Nederlandse Regering heeft na veel wikken en wegen, een stap gedaan, die door de historieschrijver tenslotte toch niet anders zal kunnen worden gekenschetst dan als een militair avontuur in Indonesië. De afloop van deze onderneming zal zelfs door de grootste diehards wel met enige bezorgdheid en spanning worden afgewacht. Hoeveel groter zijn bezorgdheid en spanning niet bij hen die, als wij, van oordeel zijn dat uit deze stap op elk gebied niets dan ellende kan voortkomen; geestelijke en morele ontreddering, een ontstellend verlies aan mensenlevens en vernieling van de weinige in de Pacific-oorlog en revolutie nog gespaarde economische waarden, géén beëindiging van de strijd maar een eeuwigdurende guerilla, géén oplossing van de economische moeilijkheden, fellere politieke tegenstellingen tussen Nederlanders en Indonesiërs dan ooit te voren, de ernstigste internationale verwikkelingen en een diepe scheuring binnen ons eigen volk.

Wie de toekomst aldus ziet, voelt naast bezorgdheid en spanning begrijpelijkerwijze ook machteloze woede en diepe schaamte over het falen van het Nederlandse volk en zijn verantwoordelijke leiders, om zijn moeilijkheden in deze historische jaren op andere wijze op te lossen dan met het primitiefste argument: het geweld! Gevoelens van deernis ook met de slachtoffers aan beide zijden in de zee van lood en vuur, die met de beste bedoelingen om het geweld ‘beperkt’ te houden, niet meer te keren zal zijn.

Dat het zo kort na het einde van de oorlog weer nacht over Java moest worden! Nacht ook in dien zin, dat wat in Indonesië in feite gebeurt gedurende maanden in nevelen zal blijven gehuld; dat men ieder bericht met hetzelfde critische voorbehoud zal moeten lezen als in de oorlogsjaren.

Dat het zo ver kon komen, is slechts op één wijze te verklaren. De verantwoordelijke Republikeinse leiders hadden geen enkel belang bij een uitbreken van een gewapend conflict. Natuurlijk: zij konden proberen uit de onderhandelingen een maximaal voordeel te pingelen. Zij moesten vechten tegen een oppositie, die niet

[p. 418]

wenste ten volle te begrijpen, hoe zwak de Republiek stond. Maar des te groter was het belang voor de voormannen in de Republiek om het niet tot een gewapend conflict te laten komen. Waren er dan anderen, die dit conflict wèl wensten? Het moet haast wel. Hoe is anders de gang van zaken in de maand Juli te verklaren? De stand der onderhandelingen borg, juist in deze maand, na het optreden van het ministerie-Sjarifoeddin, tal van kansen voor een overeenstemming over de uitwerking van de basisovereenkomst van Linggadjati. In een nota van 8 Juli aanvaardde de Republikeinse Regering de opneming in de interim-regering van een vertegenwoordiger van de Kroon met beslissingsbevoegdheid ‘binnen het kader van de jure erkende Nederlandse souvereiniteit gedurende de overgangstijd’; accepteerde de Republiek voorts, dat de buitenlandse betrekkingen in overeenstemming werden gebracht met het voortbestaan der Nederlandse souvereiniteit gedurende de overgangstijd; stemde zij in met de vorming van federale organen ‘overeenkomstig de nota van de Commissie-Generaal’; erkende zij onvoorwaardelijk de rechten van de eigenaren op de ondernemingen met belofte van teruggave dier ondernemingen; en accepteerde zij tenslotte een Directoraat voor Binnenlandse Veiligheid. De Republiek had dus alle Nederlandse eisen ingewilligd behalve de gemengde gendarmerie op Republikeins gebied, die trouwens moeilijk in overeenstemming was te brengen met de erkenning in de overeenkomst van Linggadjatti van het de facto gezag van de Republiek over Java en Sumatra.

In plaats nu van, zoals voor de hand liggend was geweest, de bereikte mate van overeenstemming met graagte te aanvaarden en onmiddellijk over te gaan tot de vorming van een interim-regering - die dan het gezag zou bezitten om een zo spoedig mogelijk herstel van normale verhoudingen in de frontgebieden en het wederzijds terugtrekken der troepen te bereiken - en onderwijl over het overgebleven geschilpunt van de gendarmerie verder te laten onderhandelen, sprak Minister Beel een regeringsverklaring uit, die de partijen weer kilometers uit elkaar bracht. Er sprak uit deze verklaring van 10 Juli een duidelijke onwil om te erkennen, dat de verkregen overeenstemming bijna volledig was. Plotseling waren staking der vijandelijkheden, opheffing der voedselblokkade en herstel van verkeer over demarcatielijnen kwesties, die geen dag

[p. 419]

en nauwelijks een uur uitstel konden lijden; en dat terwijl van beide zijden schendingen van de wapenstilstand en andere vijandelijke handelingen doorlopend waren voorgekomen. De verbetering van de toestand de facto werd opeens eenzijdig van de Republiek geëist, zonder dat werd overwogen dat de integrale verwezenlijking van het plan der Commissie-Generaal, voorzover daarover nu overeenstemming bestond, derhalve mèt instelling van interim-regering en federale organen, de zekerste weg was om deze verbetering de facto te bereiken.

Men begrijpt de grote psychologische moeilijkheid voor de Republikeinse Regering om een eenzijdig bevel tot staking der vijandelijkheden en tot terugtrekking der troepen voor het eigen volk aannemelijk te maken, te meer daar deze maatregel een erkenning zou inhouden dat alle schendingen van het bestand aan de Republiek te wijten waren geweest. Ook Sjahrir was gevallen op wat men zag als te grote concessies aan Nederland. Wat is begrijpelijker dan dat Sjarifoeddin, om een gewapend conflict te voorkomen, heeft toegezegd dat hij zou trachten de nieuwe Nederlandse eisen en het gewijzigde voorstel inzake de gendarmerie in Djokja er door te krijgen? Wat is ook begrijpelijker, dan dat hij zijn overredingskracht hierbij overschatte en zeker niet op de hem gelaten korte termijn deze bittere pil kon doen slikken? Toch hield hij nog op 18 Juli vanuit Djokja een radiorede, waarin hij aanbood de Indonesische troepen eenzijdig terug te trekken, de voorbereidingen voor vernielingen ongedaan te maken en de voedselblokkade te beëindigen, mits Nederland beloofde verder te zullen afzien van de politiek van ultimata. Op dit moment nog was er gelegenheid, het gebruik van geweld te voorkomen en af te wachten of dit zeer vèrgaande aanbod gestand zou worden gedaan.

Waarom heeft Nederland al deze kansen gemist? Waarom is men van Nederlandse zijde afgestapt van het principe, dat ieder onderhandelen een geven en nemen impliceert? Waarom heeft men de Republikeinse Regering niet die kleine prestige winst tegenover de eigen onderdanen gegund, dat er over het overgebleven geschilpunt van de gendarmerie zonder ultimatieve dwang gepraat kon worden? Waarom heeft men geëist, dat de Republiek zowel op dit punt als op het stuk van de demilitarisatie volledig onder het juk door moest? Dit alles is slechts te begrijpen, wanneer men zich realiseert, dat er

[p. 420]

binnen en buiten onze Regering krachten waren, die, bewust of onbewust, geen overeenstemming meer wensten, ondanks alle fraaie volzinnen over vasthouden aan Linggadjati. Deze krachten waren in de laatste maanden steeds sterker geworden.

Vele factoren kunnen hierbij een rol hebben gespeeld. Besef van grotere militaire macht na de regelmatige troepenaanvoer uit Nederland, bewustzijn dat de grote mogendheden zich tegen een militaire actie niet aanstonds actief zullen verzetten, ongeduld over de lange duur der onderhandelingen, over de herhaalde niet-nakoming van afspraken, de grote tijdnood in verband met de economische en financiële situatie, hoop op steun van binnen de Republiek uit - al deze factoren bijeen culmineerden in de, als gezegd wellicht bij velen niet bewuste, wens om de onderhandelingen te laten mislukken, en in de poging de ontwikkeling te forceren. Ook in het buitenland en binnen de republiek waren er zekere groeperingen, die gaarne een gewapend conflict zagen. Of echter de grote mogendheden, die oogluikend toezien, en de machten binnen de Republiek, die Nederland tot deze stap van hun kant hebben aangemoedigd, niet wellicht hun eigen oogmerken nastreven, die van wat Nederland zich voorstelt te bereiken aanzienlijk verschillen, zal nog moeten blijken. De paar Masjoemi-leiders, die met Nederlandse autoriteiten in verbinding stonden, zal het er meer om te doen zijn geweest de socialisten Sjahrir en Sjarifoeddin ten val te brengen dan de Nederlanders binnen te halen. In ieder geval is het de reactie die voorlopig heeft gezegevierd in Nederland en in Indonesië. Dat de Partij van de Arbeid nog in de Regering is, dat Schermerhorn op zijn post blijft, vermag hieraan niet af te doen. De reactie had de weg der onderhandelingen nooit anders gezien dan als een blijk van machteloosheid, voortkomend uit onze zwakke militaire en diplomatieke positie en zij heeft er bewust op aangestuurd, dat deze weg liever vandaag dan morgen zou worden verlaten. En de reactie zal ook nog in andere zin winnen, als gebeurt wat velen verwachten en hopen: als zich van binnen de Republiek uit een groep van feodalen en godsdienstige leiders aanbiedt voor samenwerking met Nederland en een nieuwe ‘Republikeinse Regering’ vormt, die de Nederlandse eisen wèl aanvaardt. Daarmee zullen de krachten van vernieuwing binnen de Republiek voorlopig zijn uitgeschakeld, zoals dit ook in de Mali-

[p. 421]

no-gebieden in wezen het geval is. Al zou Nederland dan staatkundig niet terugkeren tot de oude koloniale vormen, sociaal zouden wij dan weer over de hele Archipel teruggrijpen op de inwendig steeds meer afbrokkelende Indonesische feodale structuur en dáár onze steun zoeken. Hierom alleen reeds hadden geen progressieven deze militaire actie ooit mogen goedkeuren; principieel evenmin als uit opportunistisch oogpunt.

Maar ook de reactie speelt hoog spel. Komen onze voorspellingen uit: heeft de militaire actie niet spoedig genoeg het verwachte succes, blijft de guerilla-strijd nog maanden lang voortwoeden, vallen er vele slachtoffers aan Nederlandse zijde, gaan internationale krachten zich steeds sterker tegen Nederland richten, blijkt er geen werkelijk representatieve groep op Java en Sumatra bereid om na wat er gebeurd is het risico te dragen van een overeenkomst met Nederland en biedt de actie geen oplossing voor de economische en financiële moeilijkheden, dan zal ons volk de schuld voor de gang van zaken op de reactie werpen. Een mislukt militair avontuur is reeds zo dikwijls een bron geworden voor binnenlandse beroering. Dit was het geval in Parijs na de Frans-Duitse oorlog, in Rusland na de Russisch-Japanse oorlog, zowel in Rusland als in Duitsland na de eerste wereldoorlog, in Spanje na het mislukte avontuur in Marokko. Misschien had het Nederlandse volk deze harde les nodig om te begrijpen, wie de rattenvangers van Hamelen zijn, die het met hun zoet gefluit ten verderve voeren.

Laten wij hopen dat niet al te veel bloed en tranen nodig zullen zijn om ons volk tot dit inzicht te brengen. Laten wij ook hopen, dat de geweldsactie nog op een zodanig tijdstip en in een zodanige vorm kan worden gestuit, dat Nederland iets van het verloren moreel bij het volk van Indonesië kan herwinnen; slechts zo kan worden voorkomen, dat wij door ons niet tevreden te stellen met de positie van meest begunstigde natie, de meest gehate natie in Indonesië zullen worden.

Maar laat ons daarnaast hopen, dat de gebeurtenissen op zo ondubbelzinnige wijze zullen spreken, dat zonder te grote sociale spanningen in ons land de krachten van de vernieuwing weer aan het roer zullen kunnen komen.

Dan zal deze beproeving althans niet vergeefs zijn geweest!

25 Juli 1947