De Nieuwe Stem. Jaargang 1

[p. 670]

Irrationeel philosofeeren

Dr. H. Oldewelt: ‘De plaats van den mensch in de totaliteit van het leven’ (N.V. Noord-Holl. Uitg. Mij. A'dam 1945).

Een op irrationeele uitgangspunten berustende en met irrationeele middelen werkende philosofie als die van dr Oldewelt krijgt voor een ander licht het karakter van mystiek. Verplaatst men zich niet in de innerlijkheid van haar beginsel, dan blijkt zij ook eigenlijk niet overdrachtelijk te zijn. Wat concreet en subtiel bedoeld is, wordt abstract en werkelijkheidsvreemd. Alle levensphilosofie, die de strooming wil benaderen en de stilstand schuwt, is niettemin aangewezen op algemeene uitdrukkingsmiddelen en voelt zich belast met het probleem van de taal, ‘wier stramheid slechts op de voltrokken gebeurtenis is ingesteld maar niet op de voltrekking zelf’ (43). Men voelt zich hier - en trouwens in de heele ‘teneur’ van het boek - aan Bergson herinnerd, zooals bij de uitwerking van Oldewelts evolutionistische philosofie aan Spencer, terwijl zekere inwerkingen van het door eenige moderne Engelsche denkers verdedigde emergentiebeginsel kunnen worden vermoed. Ook Simmel, hoewel evenmin vermeld, is nabij.

De irrationeele levensphilosofie is met een principieel onophefbaar dualisme ‘denken’ - ‘eigenlijke werkelijkheid’ belast en daarom romantisch. Toch wil zij ‘eigenlijke werkelijkheid’ benaderen en vatten, langs niet-rationeelen weg. Oldewelt baseert zich op de introspectieve waarneming, die men hem na moet doen om hem te kunnen begrijpen. Uitgangspunt is de onbereikbaarheid van het organische voor den menschelijken geest (21). ‘Ons begrip vermag zich van den zijnstrant van het organische geen rekenschap te geven... Ons denken verkeert in de onmogelijkheid om betreffende den aard van het organische de adequate vraag te stellen’ (94). ‘Aangezien bewustzijn... daar ontwaakt waar afzondering bedreven wordt... vermag bewustzijn nooit anders dan wat afgegrensd is te constateeren’ (207). Zijn bewustzijn, (rationeel) denken, rede en geest hetzelfde? Wanneer Oldewelt deze begrippen subtieler uiteengehouden had, zou hij zich misschien op een minder gemakkelijke wijze hebben afgemaakt van Hegels poging om door

[p. 671]

dialectiek het verstand boven zichzelf uit te tillen. Nu heet het eenerzijds, dat de helderheid van ons bewustzijn gekocht wordt met vergrooting van den afstand die onzen geest van de werkelijkheid scheidt, waarop een uitspraak volgt, die ik niet anders dan als een monstruositeit kan beschouwen, nl., dat een wijsbegeerte, die den toets van ‘de’ hedendaagsche psychologie niet verdraagt, haar bestaansrecht verliest. Anderzijds valt te lezen, dat juist de toenemende helderheid, waarmee wij introspectief den duur ontwaren, het gevolg is van een steeds meer vrij komen van wat Bergson de ‘obsession de l'espace’ heeft genoemd (127). Deze duur-ervaring is geen begripsmatig ervaren, maar een innerlijke beleving, die met toenemende helderheid gepaard gaat en contact maakt met de ‘eigenlijke’ werkelijkheid, in plaats van hiervan af te leiden. Is een dergelijke helderheid in een of anderen vorm een bewustzijnshelderheid of niet? Zoo ja, dan geldt het ‘incommensurabele’ niet voor het bewustzijn zonder meer, maar alleen voor de rationeele toespitsing daarvan.

Wij begrijpen iets van het organische, door zijn groei te beleven. Dit kunnen wij, introspectief, waarnemen aan het groei- en omzettingsproces van een denkbeeld, een ‘ervaring omtrent het organische’, waaraan het geheele tweede hoofdstuk is gewijd, een begrijpelijke uitvoerigheid, want de schr. acht zich gerechtigd een dergelijke beleving als werkhypothese toe te passen op het terrein van de biologie en de menschelijke samenleving. Men moet Oldewelts breed uitgesponnen analyse van een dergelijke introspectieve ervaring eigenlijk zin voor zin wegen om haar waarde te kunnen beoordeelen. Uitgangspunt is het vervuld-zijn van een ‘onderwerp’, dat voert tot een ‘denkbeeld’, een ‘idee’, die voor de aandacht het karakter van ‘uniciteit’ vertoont, die het gevoel aanspreekt, maar nog geen ‘denkbaren’ inhoud heeft. Heel deze beschrijving, hoe subtiel dikwijls ook, doet mij aan als een moeizame, maar vergeefsche worsteling om te ontkomen aan wat O. zelf ‘de inadaequaatheid van ervaring en verwoording’ noemt, die niet eerst opdoemt, wanneer het bewustzijn van ‘verslaggever’ tot ‘constructeur’ wordt, maar reeds zijn zuiver-reproductieve activiteit - de mogelijkheid daarvan verondersteld - hindert. Kan een denkbeeld zonder denkbaren inhoud zijn? En is een idee als ‘een vorm van aandacht’ niet noodzakelijk een vorm van

[p. 672]

bewustzijnsaandacht en daarmee een grond tégen de practische opvatting van het bewustzijn? (13) De introspectieve ervaring is een soort innerlijke techniek, die men bezwaarlijk anders dan als een psychisch-geestelijke oefening, dus een werkzaamheid van het bewustzijn, kan denken en bij het door den schr. gekozen voorbeeld bewegen wij ons geheel in de sfeer der beteekenissen, die een nauwkeurig taalphilosofisch fundament vereischen. De overdracht van het innerlijk ervaarbare wordingsproces van een denkbeeld op het natuurverloop als geheel behoudt daardoor iets van een ‘metabasis eis allo genos’.

Evolutie is geen vooruitgang, maar voortgang. Voor het leven is de ononderbroken verandering belangrijker dan wat er door de verandering ontstaat. Toch stelt schr. in de evolutie een richting vast, een ‘voortontwikkeling’, zooals hij het ergens met een leelijk woord noemt, naar een toenemende gecompliceerdheid (85), terwijl hij haar ook ziet als een ‘op wegzijn naar steeds grooter vrijheid’ (111). De werking van den alom waarneembaren levensimpuls kan zich echter door de inadaequaatheid der materie niet ten volle doorzetten, het leven wordt door de materie ‘miskend’ en begeeft zich, om dit ‘miskend-worden’ steeds weer ‘uit te stellen’ al dieper in haar, zoodat heel de ontwikkeling van het leven op aarde wordt tot ‘één eindeloos betoog, voerend van alinea naar alinea en van hoofdstuk naar hoofdstuk, welke aan hun onderlingen samenhang hun zinrijkheid danken’ (53).

Er spreekt uit het irrationalisme van Oldewelt een eerlijk, driftig en dikwijls diep gravend denken, waarvoor men, ook bij verschil van uitgangspunt, eerbied moet hebben. Zijn beschouwingen over psychische hygiëne en ethiek en over recht en vergelding kunnen aanspraak maken op een beteekenis, die elke richtingsbeperktheid te boven gaat. Zijn stijl is helaas nogal moeizaam, zijn zinsbouw dikwijls slordig, terwijl het halsstarrig gebruik van eenige afschuwelijke germanismen de lectuur niet bepaald veraangenaamt. Men dient, uiteraard, een zoo uitsluitend op introspectie gefundeerde studie als de zijne los te maken van elk abstract objectiviteitsbegrip. Maar is men van dit begrip af door het een ‘ideaal’ of een ‘geesteshouding’ te noemen, ‘wier mogelijkheid thans nog niet vaststaat, maar pas blijken kan, als ze bereikt is’?

Beerling