De Nieuwe Stem. Jaargang 1

[p. 97]

In memoriam Johan Brouwer
door
S. Tas

Een van de vreemdste ervaringen die het herdenken van vrienden meebrengt, is het ontdekken van de verandering die inmiddels in zijn positie heeft plaats gevonden. Het oordeel over hem is verstijfd; hij schijnt een gladde steen geworden die zich zonder weerstand voegt in het mozaïek onzer cultuur. Alle kantigheid, maar ook alle speling schijnt verdwenen; de tegenstanders zwijgen, uit schaamte of uit kiesheid en de stemmen der medestanders klinken unisono. Dit kan onmogelijk de waarheid zijn omtrent een figuur wiens voornaamste eigenschap wel beweeglijkheid was en die zijn geladenheid in elk gebaar, in elke zinswending verried.

Laat ons vooral bij hem niet de pedante scheiding maken tussen schrijver en mens. Uit zijn naaste omgeving had niemand die scheiding kunnen voltrekken. Maar het grote publiek - en hij had ten slotte een groot publiek - las hem niet in de eerste plaats om de kennis die in zijn werk vergaard was, maar om de persoonlijkheid die er uit sprak. Het was in de jaren van het interregnum tussen twee wereldoorlogen. De mensen, opgeschrikt door de bandeloosheid van het gebeuren, klampten zich vast aan persoonlijkheden - het was de bloeitijd van de histoire romancée. Johan Brouwer was zich van die behoefte aan persoonlijkheid wel bewust en dat was niet de minste reden waarom hij zich tot het genre der histoire romancée voelde aangetrokken. Maar om dezelfde reden was het schrijven, de functie van schrijverspersoonlijkheid, hem niet genoeg. Hij wilde ook op directe wijze persoonlijk werken, zonder de bemiddeling van het papier, door het gesproken woord - dat hij uitmuntend hanteerde, omdat hij er verliefd op was - en door ‘de daad’ - verzamelnaam voor een conglomeraat van impulsen. Hij leefde steeds een dubbelleven tussen woord en daad en misschien speelde hij zelfs zijn leven met het oog op de roman waarvoor het eens de histoire zou moeten leveren.

Het is niet mogelijk de schrijverspersoonlijkheid Brouwer in tweeën te delen, als men ten minste de Hispanist-vakman uitschakelt - en dat zal hier dienen te gebeuren, want de vakman valt buiten

[p. 98]

mijn competentie. Maar hij was als Hispanist ook historicus en in die kwaliteit kwam hij in contact met het grotere publiek met algemene belangstelling, dat de eigenlijke drager is van onze cultuur. Als historicus deed hij twee dingen: hij verdiepte ons historisch inzicht, doordat hij onze kijk op de tachtigjarige oorlog aanvulde met een Spaans complement. Wij kennen alleen min of meer onze gouden eeuw, we weten niets van de Spaanse, ofschoon we in verzet tegen deze laatste eerst groot geworden zijn. Ik geloof dat Brouwer door deze arbeid - ik denk daarbij onder meer aan zijn boek ‘Montigny’ - onze geschiedschrijving heeft verrijkt. Maar hij deed meer. Spanje was een zeer bijzondere factor geworden in Europa. Terwijl overal de verhoudingen in vrees voor het fascisme vastliepen en men zich gebiologeerd liet drijven naar de tweede wereldoorlog, deed Spanje een poging om het grote conflict van die periode in eigen huis uit te vechten. De Spaanse burgeroorlog dwong iedere toeschouwer tot stelling nemen - dat was één der redenen waarom de republiek in de steek gelaten werd. Ieder boek nu over Spanje moest den lezer de revolutie dichterbij brengen.

De burgeroorlog heeft op Johan Brouwer grote invloed uitgeoefend: hij was naar Spanje gegaan om zijn jong mysticisme in het katholiek vaderland uit te leven. Plots ervoer hij dat het Katholicisme hem belette tot de werkelijkheid door te dringen. De mysticus in hem aarzelde geen ogenblik. Want er is een mystiek - en het is zelfs de eenige die de moeite van het noemen waard is - die niet in de eerste plaats een vlucht is uit de werkelijkheid, maar vóór alles een reis naar het punt van de uiterste spanning. De ziel van den mysticus is een snaar gespannen tussen de werkelijkheid en de transcendente eeuwigheid. Niet de eeuwigheid is het wezenlijke, maar de spanning van de snaar en daarom verzuimt de mysticus nooit zich stevig vast te hechten aan de werkelijkheid, waarvan hij zich telkens in de letterlijke zin van het woord aftrekt. Terwijl Brouwer in de Spaanse Katholieke kerk alleen verstarring vond, trof hij de spanning en de bewogenheid aan in de geweldige pathetiek van de burgeroorlog. Zijn breuk met de Katholieke kerk was toen een kwestie van tijd. ‘Als ik niet in de Katholieke kerk thuis hoor, dan hoort Augustinus er ook niet thuis,’ zei hij eens tot een vriend van me.

[p. 99]

Een groter theoloog dan hij, Calvijn, is voor die conclusie niet teruggedeinsd. In ieder geval was, geloof ik, Brouwers katholiekworden een misverstand. Hij is een typische Calvinistische natuur, zelfstandig in zijn zoeken, en dat hij het leed van de zevenjarige gevangenschap ontvluchtte in de Roomse mystiek en niet in de protestantse, lag misschien aan de rijkere culturele achtergrond van de katholieke, die een groter contrast vormde met de kaalheid van zijn cel. Misschien ook kon hij de meerdere mildheid van het katholicisme toen niet ontberen.

De Spaanse burgeroorlog opende Johans ogen voor de sociale en politieke problemen; in de gloeihitte van de revolutie moesten deze materiële problemen zich wel aan hem voordoen als een brok buitengemeen bezielde realiteit. We danken daaraan een reeks interessante publicaties en vooral Spaanse aspecten en perspectieven, een boek van Europees formaat, een voornaam boek. Dat het boek werd doodgezwegen, werpt een licht op de voor-oorlogse journalistiek die, merkwaardigerwijs, in sommige hoeken uitgespeeld wordt tegen de huidige welke uit de illegaliteit is voortgekomen.

Vanaf dat ogenblik heeft het sociale probleem Brouwer niet los gelaten. Hij verpolitiekte steeds meer, maar politiek was hem dan ook vóór alles een middel om stelling te nemen en stelling nemen een middel om bezield te leven. Men vindt zijn credo het duidelijkst uitgesproken in zijn brochure Geestelijke Verwarring, herdenkenswaardig om de geestelijke moed waarmee noodzakelijke maar onaangename waarheden gezegd werden, op een ogenblik dat velen het feit der bezetting aangrepen om lastige scheidingslijnen in het nederlandse front uit te wissen. Maar men vindt het sociale terug in zijn gehele literaire werkzaamheid. Er is een natuurlijke zuigkracht van de histoire romancée naar de roman; de verbeeldingskracht, jaloers op de schepping, wil autonoom, wil demiurg worden. In De Schatten van Medina Sidonia, een revolutionnaire thriller, had Brouwer bewezen dat hij beelden op kon roepen; in Heden geen Spreekuur greep hij hoger en dat hij faalde, lag niet aan zijn techniek in engere zin, maar aan een wezenlijk dramatisch tekort - het onvermogen zich te splitsen in verschillende persoonlijkheden. Hij kon niet loskomen van zichzelf, hij gaf slechts één toon, maar die toon dan ook in een voor ons land volstrekt ongewone sterkte. Die toon is het dominerende in Filips Willem, zeker na de. Aspecten

[p. 100]

zijn belangrijkste boek, merkwaardig door het ogenblik waarop het verscheen. De toon ervan gaf aan het boek de morele spanning die het nederlandse volk toen nodig had.

Want Johan Brouwer was vooral een moralist. Zijn gehele leven was een worsteling met de lauwheid om hem heen. Waarschijnlijk kwam daar het misdrijf uit voort dat hem als jongeman, direct buiten de gemeenschap plaatste. De straf heeft hem gebroken, maar niet in de zin die men gemeenlijk daaronder verstaat. Alle korsten van conventie werden in hem gebroken en daardoor ontwikkelde hij een directheid in woord en daad, die hier haast niet worden gevonden en derhalve zo uitermate stimulerend werkten in onze cultuurkring. Hij was een lijfelijke remedie tegen iedere hokvastheid; hij had zelf immers nooit meer het hok terug kunnen vinden, waaruit hij, amper volwassen, met ruwe hand was gerukt. Hij bleef een vreemde overal, een Hollander in Spanje, een Spanjaard in Holland, half het ene, half het andere, àlles half, maar niet halfslachtig. Want de helften waarin hij uiteenviel, van welke kant men hem ook bekeek, waren voortdurend met elkaar in, soms vijandig, maar altijd gespannen evenwicht. Hij is in de gevangenis half gestorven, want één helft van hem heeft zich toen voorgoed met de afgestorvenheid van de cel verzoend, en na zijn bevrijding, de cel van den mysticus opgezocht. Maar de andere helft bleef zwoegend leven, in een poging om door verdubbelde activiteit het verlorene goed te maken. Hij was niet van één kant te vatten, tegenover iedere kant stond een tegenkant. Hij was niet alleen de bewogen rebel, hij was ook de academicus die met geduld en realiteitsbesef zijn carrière opbouwde. Deze meer-poligheid stelde hem in staat zich op te werken na een zo verpletterend begin. Want dit is geen gewone carrière, zijn levensloop is een monument voor wie haar doorliep.

Maar nooit heeft hij aan die carrière de wezenlijke dingen ondergeschikt gemaakt. Telkens weer brak hij bruggen achter zich af zonder angst voor de gevolgen, telkens weer bracht hij zijn maatschappelijke verworvenheden in gevaar.

Hij eerde conventies en zelfs decorum, ze waren hem een code die zekere rituele behoeften in hem bevredigde, maar geen voorschriften die hem leidden. Uiteindelijk was het alles toch voor hem een keurig spel - en dat was hem waarschijnlijk het hele leven. Een

[p. 101]

spel met het leven is mede een spel met de dood; hij heeft beide gespeeld en - helaas - te lichtvaardig. Dat hij de dood zocht, het was ongetwijfeld één, maar ook niet meer dan één kant van hem. Dat hij de dood niet vreesde, we hoeven niet dit zoetelijke praatje te geloven, dat hem volstrekt niet verfraait, noch minder verklaart. Hij was bang als ieder gezond mens, maar hij was niet bang voor zijn angst. Ze was hem een bekoring, een prikkel die hem verlokte - éénmaal te ver. Hij heeft in de overwinning van die angst een maatstaf gevonden waaraan hij zijn levensernst mat.

Hij was geen richter, maar een zoeker. Een zoeker echter in een tijd dat opbreken en op zoek gaan dringende levenseis, hoogste en tegelijk eerste plicht was. Hij was een voortrekker, een bezielend voorbeeld en tijdens de bezetting een bron van kracht voor ieder die hem sprak of las.

Het was zijn grootste verdienste, groter nog dan zijn vriendschap die, als alles in hem, zich manifesteerde in energieke stoten, zonder enige terughoudendheid.

Hij was misschien geen Roland, maar een Rolandshoorn. En wat voor één: we menen in het schemer geworden dal de klank ervan nog te horen.