De Nieuwe Stem. Algemeen onafhankelijk maandblad der jongeren

[p. 70]

Uit de voorgeschiedenis van het Bolsjewisme
door Kurt Aram

Een woord vooraf

Het komt der redactie zoowel als ondergeteekende gewenscht voor, dat onderstaande vertaling van een in het Duitsche tijdschrift ‘Bolschewismus’ verschenen artikel van Kurt Aram niet wordt opgenomen zonder van een beknopt commentaar te zijn voorzien.

De vertaling van het artikel ‘Uit de voorgeschiedenis van het bolsjewisme’ geschiedt niet, omdat wij onvoorwaardelijk als voorstander van de daarin voorkomende denkbeelden wenschen te worden beschouwd. Nog veel minder hoop ik, mèt de redactie, dat deze bijdrage zal worden opgevat als het begin van een perscampagne, ook van dit tijdschrift, tegen het bolsjewisme.

De vertaling geschiedt slechts, wijl in het artikel getracht wordt een zooveel mogelijk objektieve beschouwing van het speciaal Russische bolsjewisme te geven, een poging waaraan wij gaarne meerdere bekendheid geven. Weliswaar doet Kurt Aram het te zeer voorkomen, alsof er buiten Rusland geen bolsjewisme zou bestaan, maar dit doet ten slotte niets af aan zijn opvattingen. Ontkend kan niet worden, dat de strijdmethode van de Russische kominunisten tot nu toe vreemd is geweest aan West-Europa en ook wel vreemd zal blijven.

Een tekortkoming van het artikel is voorts, dat de schrijver het karakter van den Rus te eenzijdig belicht en naast het fanatieke en teugellooze van den naar vrijheid snakkenden Rus, geen oog blijkt te hebben voor de deemoed en de overgave die eveneens het kenmerk uitmaken van de Russische psyche.

Andr. Sternheim.

‘Leve de chaos!’
Alexander Herzen.

Wij mogen nooit vergeten dat de Rus, als type genomen, ook thans nog Aziaat is. Voor de Aziaten is de mensch slechts middel om tot het doel te geraken, nooit zelfdoel. Geen werkelijke Rus schrikt ernstig voor de verwezenlijking van een denkbeeld terug, alleen omdat het menschenlevens zou kunnen opofferen. Bij den Europeaan beteekent de eerbied voor de mensch bijna altijd tevens een sterke rem voor de verwezenlijking van een denkbeeld, wanneer het menschenlevens betreft. Hier gaapt een diepe klove tusschen Europa en Rusland, die, hopelijk, nooit duurzaam zal worden overbrugd.

Lenin en Trotski ondergaan deze dingen nauwelijks anders dan Alexander Herzen en Bakoenine, want ook voor den geëuropeïseerden Rus is de Europeesche dialektiek slechts een nieuw middel, om het goed recht van zijn Aziaat-zijn te rechtvaardigen.

Komt een geëuropeïseerde Rus in botsing met een Duitschen philosoof, zooals b.v. Alexander Herzen met Hegel, dan is daarvan het volgende,

[p. 71]

het voor een Europeaan nauwelijks te begrijpen resultaat: ‘Mogen nieuwe revoluties uitbarsten, moge opnieuw het bloed in stroomen vloeien.... Wat zal uit het bloed voortkomen?.... Wie kan het weten?.... Maar moge komen wat wil, het is voldoende dat in dezen vloedgolf van waanzin, van haat, van wraak en van twisten de wereld ondergaat, die den nieuwen mensch kwelt.... Is dat dan niet genoeg?.... Daarom leve de chaos en de vernietiging! Vive la mort! Plaats voor de toekomst! Wij willen de beulen van het verleden zijn!’

Voor Herzen beteekenen de menschen in dit verband niets meer en nauwelijks iets anders dan dieren en planten. Hij gaat, in aansluiting tot bovenstaande tirade, voort: ‘Dan zal de lente komen en nieuw, jong leven stijgt uit de graven omhoog.’ Deze Rus beschouwt de menschen niet veel anders dan als een woud. Wanneer een omwenteling voorbij is, gelijk herfst en winter voorbijgaan, dan komt toch weer de lente.

Zooals een Duitsche baron uit Schlesiën in het Parijs der Groote Revolutie er zijn genoegen in vond, zijn haat tegen den godsdienst te luchten, door aan de onderteekening van zijn brieven toe te voegen: ‘Persoonlijke vijand van Jezus Christus,’ zoo gaat Bakoenine er met hetzelfde oogmerk op uit ‘om het godsidee als zoodanig te dooden,’ want ‘het bestaan van God is onvereenigbaar met het geluk, met de waardigheid, het vernuft, de moraal en de vrijheid der menschen.’ Wanneer Bakoenine de macht van een Lenin had bezeten en zich bewust was geworden, dat men het godsidee slechts kan vernietigen wanneer men eerst allen doodt, die nog aan dit begrip vasthouden, dan zou hij geen oogenblik hebben gedraald, dienovereenkomstige maatregelen te treffen. De mensch is niets, de idee is alles!

Ook dit kan men idealisme noemen, vooral wijl deze Russische fanatici in geenen deele hun eigen leven in acht namen; men moet het echter als een Aziatisch idealisme aanduiden, dat den Europeaan geheel vreemd is.

De Russische idealist wordt tot slaaf van zijn denkbeelden, hij is de slaaf van zijn gedachten. Hij streeft er geenzins naar, haar meester te blijven, zooals de Europeesche idealist dit poogt. De Rus zou 't met verraad betitelen, hetgeen wij vernuft noemen.

Behalve de Russen ken ik eigenlijk slecht nog enkele, niet minder begaafde joden, extreem in hun radikalisme, die der menschheid een gelijksoortige opvatting verkondigen. Aziaten!

Het is thans 25 jaren geleden, dat Bakoenine, wel een der zuiverste vertegenwoordigers van het Russische volk, met een der meest typische vertegenwoordigers van het Europeesche idealisme in botsing kwam - met Karl Marx. Bakoenine hield vast aan de onbeperkte vrijheid van de persoonlijkheid en propageerde voortaan met alle krachten en middelen de terreur. Karl Marx hield vast aan het zich ondergeschikt maken van het individu aan de gemeenschap en schreef daarover een boek. Bakoenine liet geen poging na, de idee Gods als zoodanig te dooden. Marx daarentegen verklaarde, dat godsdienst privaatzaak is. Wie van beide het socialisme beter gediend en voor zijn verbreiding nuttiger arbeid verricht heeft, is sinds lang niet twijfelachtig meer.

‘De schandelijkste mensch in onze stad - die Ischerbenjew. Een gevaarlijk reptiel,’ zei Schtschemilow verachtelijk.

[p. 72]

‘Ik zal hem dooden,’ zei Kirill driftig.

‘Nee, laten we daarmee nog wachten,’ antwoordde Schtschemilow zakelijk. ‘Een moord is voor heden niet aangekondigd. Op dit oogenblik wijzen wij de terreur af.’

Elissaweta merkte daarna op: ‘Om een mensch te kunnen dooden, moet men gelooven, dat de eene mensch beter of slechter is dan de andere, dat hij zich van den ander niet bij toeval, niet maatschappelijk onderscheidt, maar mystisch. Dat wil zeggen: De moord bevestigt de ongelijkheid en de op ongelijkheid gegrondveste staat.’

Deze korte dialoog is ontleend aan de Russischen revolutie-roman (1904-'05), welke de meest Russische is, die ik ken: de roman is in het Duitsch getiteld: ‘Totenzauber,’ van Fjodor Ssologub. Elissaweta is de heldin uit het boek, het ideaal-type van een buitengewoon lievelijk, bekoorlijk, jong Russisch meisje van goede familie, dat door den schrijver met alle gaven van zijn talent wordt uitgebeeld, ongeveer zooals Goethe's Gretchen eens een Duitsch ideaal was en het misschien spoedig weer zijn zal. De vergelijking tusschen Elissaweta en Gretchen kan zeer goed gemaakt worden, want Elissaweta heeft met al haar natuurlijke, uit het diepst van haar gemoed voortkomende gaven en bekoring, groote overeenkomsten met Gretchen.

In de boven aangehaalde dialoog gebruikt Elissaweta een woord, dat de diepste kern van de Russische menschen-waardeering weergeeft. Zij rechtvaardigt de moord met de ‘mystieke’ opvatting over den mensch, die van dit standpunt uitgaat, dat er van nature slechte menschen zijn, welke niet zijn te verbeteren en die dus moeten worden terzijde gesteld oftewel vermoord. Ja, volgens hare opvatting rechtvaardigt het bestaan van zulke menschen slechts het bestaan van den staat. Bestonden zulke menschen niet, dan zou ook de staat elk bestaansrecht hebben verloren. Zijn beroep voltrekt zich slechts in zijn werkzaamheid als beul. Bestaan er geen slechte lieden meer, dan heeft de staat ‘seine Schuldigkeit getan’ en kan gaan! Wil hij niet vrijwillig gaan, dan dwingt men hem. Niet door onderricht, maar door de terreur, want de ‘mystische’ opvatting van den mensch, beantwoordt aan een soortgelijke opvatting van den staat.

Als Elissaweta nog eenige jaren ouder is, zal zij van sociaal-demokraat, die de verhoudingen wil verbeteren, een bolsjewiste, een terroristische communiste geworden zijn, die de menschen doodt, welke niet haar opvatting huldigen en de staat vernietigt, die slechts als beul beteekenis heeft.

In Rusland een vanzelfsprekende en natuurlijke ontwikkeling, die in Europa onbegrijpelijk en onnatuurlijk is, zoolang wij nog aan een geheel andere waarde-schatting van den mensch, een sociologische, blijven vasthouden.

Het verst in deze Europeesche waarde-schatting van den mensch gaat niet de Europeaan, maar de Amerikaan, want deze heeft het zuiverst Rousseau's opvattingen over den mensch in zijn opvoeding voor het persoonlijke zoowel als voor het maatschappelijke leven overgenomen. De Amerikaan vertegenwoordigt op de meest onverhulde en consequente wijze de opvatting, dat er van nature geen slechte menschen bestaan.

[p. 73]

Wanneer een zeker individu desondanks slecht lijkt, dan ligt dit niet aan zijn aard, maar in de slechte kansen die hem het leven bood. Geven wij hem een betere ‘Chance’ en hij zal toonen, dat hij minstens zoo goed is als de andere, die reeds onder betere kansen groot werd.

De Rus vertegenwoordigt doorgaans Elissaweta's opvatting en hij verstaat onder het goede slechts dat, wat naar zijn opvatting kan bestaan. Voor Bakoenine is derhalve ieder mensch slecht, die de Godsidee niet wil prijsgeven. Hij moet in het belang der idee vernietigd, gedood worden.

Slechts vanuit deze ‘mystische’ opvatting begrijpen we de beschouwingen van Tolstoi, die den Europeaan zooveel hoofdbrekens veroorzaakt: ‘Verzet u niet tegen het kwaad!’ Elke Europeesche moraal verlangt den strijd tegen het booze, wijl zij het mogelijk acht dat het goede over het kwade zal triumpheeren. Tolstoi verbiedt zijne discipelen een zoodanigen strijd, omdat hij deze zonder resultaat acht. Zegt Bakoenine, dat men zulke menschen moet dooden, dan verkondigt Tolstoi dat men moet wachten tot zij vanzelf sterven, want dooden mag de Christen niet. Maar Bakoenine, Tolstoi en Elissaweta hebben in den grond dezelfde ‘mystische’ opvatting van den mensch en daarom zijn ze alle drie op dezelfde wijze tegenstanders van den staat. Dit is echt Russisch-Aziatisch en slechts op dezen bodem kan het bolsjewisme groeien, het bolsjewisme dat niet tracht te overtuigen en te bekeeren al diegenen, die zich niet zonder meer met hun kommunistische opvatting kunnen vereenigen, maar de niet-willigen doodt.

We mogen verder niet vergeten, dat van oudsher in Rusland het geweld voor recht ging, zeker wel sedert de Tartaren-heerschappij, dus sedert zes eeuwen. Toentertijd leerden de Russische vorsten aan eigen lijf voelen wat despotisme beteekent en sedert dien heeft het despotisme in elken vorm in Rusland geheerscht: bij de vorsten, bij de grondbezitters (lijfeigenschap), bij de beambten en zelfs tot in de onderste lagen der bevolking. Ja, men zou kunnen spreken van een demokratiseering van het despotisme, gelijk geen enkel volk dit ooit gekend heeft. Er bestaat geen enkel land, waarin zoozeer de stok de plaats der werkelijke opvoeding heeft ingenomen. Inplaats van onderricht worden er slagen uitgedeeld. En zoo zich een reactie tegen dit euvel openbaarde, moest zij toch steeds weer het onderspit delven tegenover het geweld, dat sterker is dan al het andere in Rusland: de knoet en de strop.

Hoe sterk deze opvatting, dat gewreld boven recht gaat, in het volk leeft, blijkt wel het duidelijkst uit Gorki's geweldig boek ‘Uit mijn kinderjaren.’

Alexei Maximowitsch Pjeschkow was de kleinzoon van een rijken huisschilder en de zoon van een armen behanger, hij stamde dus uit een famile van handwerkslieden, uit een milieu, dat wij middenstand zouden kunnen noemen. Eerst later in zijn leven ging hij barrevoets. Hoe ging het in zoo een Russische handwerkersfamilie toe? Ik neem slechts een enkel fragment uit het boek.

De eerste knuppelslagen ontving Gorki, omdat hij een tafellaken poogde te verven; hij stamde immers uit een schildersfamilie! Grootvader deelde hem de slagen toe. Europeesche grootvaders, die zelf een harde jeugd hebben meegemaakt, zijn tegenover hun kleinkinderen eerder te

[p. 74]

week dan te streng. Bij Gorki lezen wij: ‘Grootvader wierp zich op grootmoeder, gooide haar op den grond, ontrukte mij haar en trok mij mede naar de bank. Ik verweerde mij uit alle macht, plukte hem aan zijn rooden baard en beet hem in den vinger. Ik hoor nog zijn grimmigen roep: Bindt hem vast! Ik sla hem dood! Ik zie nog het bleeke gezicht van moeder en haar wijd-opengesperde oogen. Zij liep maar steeds op de bank toe en schreeuwde met heesche stem: ‘Och vader, doe hem niets, laat hem los!’ Maar haar klachten en beden waren tevergeefsch. Grootvader sloeg mij zoolang, tot ik het bewustzijn verloor.’

Vanaf deze eerste stokslagen dateert Gorki's gevoeligheid voor elke soort van beleediging en smart, die hem of anderen werd aangedaan.

Grootmoeder poogt den kleine te troosten en zegt: ‘Er wordt tegenwoordig toch lang niet zoo veel meer geslagen dan vroeger. Het gebeurt nog wel eens dat de tanden in het vleesch worden gezet of een oorvijg wordt toegediend en dat iemand zijn vrouw een schop geeft en haar een oogenblik door elkaar schudt. Maar vroeger duurden die kwellingen uren. Eens heeft grootvader mij op een Paasch-Zondag vanaf de hoogmis tot den laten avond geranseld. Had ik een bepaald aantal slagen te pakken, dan hield hij op; was hij weer een beetje uitgerust, dan begon het weer van voren af aan. Hij sloeg mij dan met een touw of een knuppel, nèt wat hem voor de hand kwam. Op zekeren dag sloeg hij mij half dood en gaf mij vijf dagen niets te eten, zoodat ik er nauwelijks van bovenop kwam.’

Zoo vertelt het ons grootmoeder, alsof het om de natuurlijkste zaak der wereld handelt en Gorki deelt mede, dat zijn tuberculeuse moeder hem zelfs nog op het sterfbed met een mes een steek toebracht. En toen moeder stierf, zei grootvader: ‘Nu Lexej, je bent geen medaille die ik aan den hals kan dragen. Ik heb geen plaats meer voor je, je moet maar de wereld ingaan.’

Het striemende Rusland, dat zijn groote woede tegen alles wat nog niet halfdood gestriemd is, altijd maar weer door nieuwe aframmeling lucht kan verschaffen; het afgeranselde Rusland, dat door slagen ongevoelig is gemaakt, dat is het Rusland tot aan de Revolutie van 1917.