Logo DBNL
Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 31 (2013)

Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 31

(2013)– [tijdschrift] Nieuw Letterkundig Magazijn–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Bilderdijk-kroniek
Ruig, onharmonisch, verscheurd
Gerrit Komrij over Willem Bilderdijk
Rick Honings



illustratie

In de loop der tijd hebben velen zich over Bilderdijk uitgelaten, in positieve of negatieve zin. Onder hen bevinden zich negentiende-eeuwse auteurs, zoals Jacob Geel, Nicolaas Beets, Cd. Busken Huet, Willem Kloos en Albert Verwey. Ook in de meer recente geschiedenis zijn er auteurs te noemen, zoals J.C. Bloem, W.F. Hermans, Jan Wolkers en Boudewijn Büch. Iemand die zich meermalen welwillend over Bilderdijk heeft uitgelaten, was Gerrit Komrij, die in 2012 overleed. Hij typeerde Bilderdijk als een man van uitersten, tegenstrijdigheden, overdrijvingen en conflicten. Diens dichterschap kenmerkte zich door hoogmoed en zelfvergroting.1

Vermoedelijk is er geen Nederlandse schrijver te noemen over wie zoveel auteurs zich hebben uitgesproken als over Willem Bilderdijk. Geen man ook wiens Nachleben zo boeiend is als het zijne.2 Toen hij op 18 december 1831 de laatste adem uitblies, werd hij gezien als de grootste dichter van zijn tijd. In necrologieën vergeleek men hem met Homerus, Dante, Shakespeare, Vondel en Goethe.

Onder studenten gold Bilderdijk eveneens als een prototype van wat een dichter moest zijn. Op de dag dat Gerrit van de Linde, de Schoolmeester, het bericht van Bilderdijks sterven vernam, schreef hij aan Jacob van Lennep: ‘Ach God Van Lennep wat slag heeft ons getroffen! 't is mij nog als een droom en 't mij voorstellen vermag ik niet dat de grijze zanger ons ontrukt is.’3 Toen Nicolaas Beets in Leiden door de ouderejaars Van de Linde ontgroend werd, kreeg hij van hem de opdracht een lofdicht op Bilderdijk te maken, met opgegeven rijmwoorden. Beets' beginregel bleek kenmerkend voor de houding van een hele generatie: ‘Dat al wie roem bejaagt aan Bilderdijk zich spiegel’.4

Generaties kinderen groeiden op met Bilderdijks werken. Carel Vosmaer herinnerde zich later nog de lange boekenreeksen van Bilderdijk, ‘die eigenaardige kartonnen banden, met dat stugge papier en die ouderwetsche letter, maar ook met dat stoere karakter en sedert dien tijd is er geen jaar voorbijgegaan, dat ik niet een of meer deelen doorlas, vaak afgestooten, telkens gewonnen.’5

In de tweede helft van de negentiende eeuw liep Bilderdijks dichterlijke reputatie echter een behoorlijke deuk op. Busken Huet, de beul van Haarlem, die Bilderdijks werk goed kende, typeerde de dichter in één van zijn kritieken aldus: ‘Bijna grenzeloos ijdel, hartstogtelijk zonder teederheid, scherp maar grof, log en laborieus van humor, een onvermoeibaar versifex, een bezinger van het onbezingbare, onkiesch, smakeloos, duister, onnaauwkeurig, breedsprakig’.6 Multatuli op zijn beurt brandde Bilderdijks toneelstuk Floris de Vijfde (1808) tot de grond toe af. Hij typeerde zijn literaire voorganger als een valse profeet en als een knoeier die slechts hart op smart kon laten rijmen.7

De genadeklap deelden de Tachtigers uit, die Bilderdijk eveneens als rijmelaar karakteriseerden. Albert Verwey en Jacques Perk moesten niets van hem hebben. Kloos liet zich minder negatief uit en realiseerde zich dat diens poëtica in de buurt kwam van zijn ‘allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie’. In een bloemlezing die hij in 1906 uit Bilderdijks werk samenstelde, schreef



illustratie
Gravure van een portret van Willem Bilderdijk, 1810, naar C.H. Hodges.


hij: ‘Laat men het koud-gefabriceerde, het klassicistisch-versierde van zijn eindeloozen verzen-stoet terzijde vallen, dan blijft er toch nog genoeg over, wat meer dan alleen curieus moet heeten, genoeg, waarin hij wel niet de schoonheid aan zijn hart drukt, als waar’ zij een uit hemzelf geboren psychische gade, maar toch de slippen van haar kleed van uit de verte draagt.’8

Stemmen over Bilderdijk

Ook in de twintigste eeuw lieten veel literatoren zich over Bilderdijk uit. Calvinisten omarmden hem als leidsman. Zo voelde de dichter en taalkundige K.H. Heeroma grote bewondering voor hem: ‘Bilderdijk is ongetwijfeld een geloofsheld geweest in zijn Kristelijk dichterschap. Juist omdat wij zijn gebreken zo uit en te na kennen, kunnen wij vaststellen, dat Bilderdijk, niet naar zijn uiterlijke daden, maar naar zijn innerlijke houding een held moet zijn geweest.’ Al met al beschouwde hij hem als ‘de eerste heldenfiguur van de reformatorisch-Kristelijke dichtkunst’.9

Menno ter Braak schreef een reactie op een hoofdstuk in Erflaters van onze beschaving (1938-1940) van Jan en Annie Romein-Verschoor. Zij typeerden Bilderdijk als een gefnuikt genie. Ter Braak oordeelde: ‘Een figuur als Bilderdijk is in de lijn der humanistisch-democratische ontwikkeling een vreemd verschijnsel; toch hebben de schrijvers volkomen terecht begrepen, dat deze figuur niet mocht ontbreken, omdat hij formaat heeft en op het Nederlandse geestesleven zeer veel invloed heeft gehad. Als “gefnuikt genie” heeft hij toch iets geniaals, al is de fnuiking wel bijzonder krachtdadig geweest in dit geval, en vooral schadelijk voor de leesbaarheid van 's mans werken.’10

Ook na 1945 leefde de herinnering aan Bilderdijk voort, al had Wilhelmus Johannes Maria Antonius Asselbergs, alias Anton van Duinkerken, opgemerkt: ‘Voor het karretje van de staatkundige machtswil gespannen, draafde Bilderdijks roem moeizaam de paardenslachter tegemoet. Na de tweede wereldoorlog kon hij zo goed als niemand meer iets schelen.’11 Tal van auteurs bleven zich voor Bilderdijk interesseren. Bomans typeerde hem als een ‘een operazanger, die als oefenlokaal de ruimte van een toilet krijgt toegewezen’.12 Ook W.F. Hermans was niet onbekend met Bilderdijk. Op 16 augustus 1951 schreef hij aan Gerard Reve: ‘Als ik ooit de literatuurgeschiedenis inga, zal het misschien wezen als Bilderdijk: niet helemaal niets, maar toch voor ”moderne mensen“ (anno 2000) volkomen onverteerbaar.’13 Die vergelijking had voor Hermans dus weinig aanlokkelijks.

De dichter J.C. Bloem op zijn beurt was zijn leven lang door Bilderdijk geboeid. Volgens echtgenote Clara Eggink voelde haar man zich nauw met Bilderdijk verwant: ‘Wat hij [Bloem] afwees, was de geest van zijn tijd. Hij vertoonde in deze houding enige overeenkomst met Bilderdijk, de schrijver die hij



illustratie
Portret van Cd. Busken Huet.


zijn leven lang geboeid en vermaakt is blijven lezen en niet alleen als dichter.’14

Bloem zelf typeerde Bilderdijk in 1931 bij de viering van diens honderdste sterfdag dan ook als een van de boeiendste figuren van de Nederlandse letterkunde, een voorbeeld van iemand die zowel een engel als een demon in zich droeg. Naar eigen zeggen had Bloem niet meer dan één tiende van Bilderdijks verzamelde dichtwerken gelezen. Die lacune betreurde hij echter niet, want Bilderdijk had ‘matelooze stroomen rhetoriek’ uitgestort. Maar hij was gefascineerd door de mens: ‘Als men dien eenmaal heeft leeren kennen, voorzoover dat uit bescheiden mogelijk is, en men is voor zulke gestalten ontvankelijk, dan oefent deze een onvergankelijke aantrekking uit. Onder dit woord moet men niet iets als bekoring verstaan. Daarvoor was Bilderdijk te ruig, te onharmonisch, te zeer in zich zelf verscheurd, vol tegenstrijdigheden en afstootende eigenschappen. Maar hij was een groot en fellevend mensch’.15 Gerrit Komrij voegde hier later vilein aan toe: ‘Nogal een compliment uit de pen van een schrijver die z'n leven lang nauwelijks met de neus uit boek en glas was weg te slaan.’16

Jan Wolkers kende Bilderdijk, omdat zijn streng calvinistische vader diens verzamelde Dichtwerken bezat. In zijn jeugd had de poëzie een bijzondere functie: bij het knippen van zijn haar. In Kort Amerikaans (1962) schreef Wolkers: ‘En daar zat ik, iedere veertien dagen op een stoel, opgehoogd met de verzamelde dichtwerken van Bilderdijk, met een laken om me heen.’17

Jeroen Brouwers koos ervoor in zijn roman Joris Ockeloen en het wachten (1967) een van de personages naar hem te vernoemen. Ook Boudewijn Büch was door Bilderdijk gegrepen. Vooral diens opiumgebruik fascineerde hem. Büch voelde evenwel weerzin tegen Bilderdijks reactionaire standpunt inzake de koepok-inenting. Als het Gods wil was dat een kind zou sterven, moest de mens zich daar niet tegen verzetten. Bilderdijk had dan ook in Büchs oordeel de ‘twijfelachtige eer verantwoordelijk te zijn voor duizenden gestorven of verminkte kinderen’. Volgens Büch was Bilderdijk hypocriet, omdat hij zijn melancholie niet als door God gegeven beschouwde, maar met opium bestreed. Dat was de reden om de reactionaire dichter een diepe verachting toe te dragen.18

Gerrit Komrij

Iemand die zich zijn leven lang welwillend over Bilderdijk heeft uitgelaten, is Gerrit Komrij. De in 2012 overleden dichter (des vaderlands) was er dankzij zijn bloemlezingen mede verantwoordelijk voor dat er een herwaardering kwam voor Bilderdijk en andere dichters uit de Romantiek. In De Nederlandse poëzie van de zeventiende en achttiende eeuw in duizend en enige gedichten nam hij tien gedichten van Bilderdijk op: het maximale aantal dat hij voor een individuele auteur reserveerde. Opvallend genoeg beschouwde hij Bilderdijk dus eerder als een achttiende- dan als een negentiende-eeuwer, want in de bloemlezing van de negentiende en twintigste eeuw komt hij niet voor.

Meermalen heeft Komrij beklemtoond dat Bilderdijk een rol heeft gespeeld in zijn ontdekking



illustratie
J.C. Bloem in 1928. Collectie Letterkundig Museum.


van de poëzie. Als jongen hield hij van Feith, Kinker, De Génestet, Potgieter en van Bilderdijk: dichters met wie hij stuk voor stuk wegliep en die een inspiratiebron vormden.19 In 2007 verklaarde hij dat die poëzie weliswaar bombastisch was, maar dat er mooie dingen tussen zaten: ‘Ik las die hardop voor mezelf, en vond dat fascinerend: zo ontdek je toch de magie van het woord?’20 Critici hebben erop gewezen dat Komrijs vasthouden aan klassieke versvormen wellicht samenhing met zijn liefde voor de negentiende eeuw. Tijdens één van de Albert Verwey-lezingen, die Komrij in 1999 als gastschrijver aan de Universiteit Leiden hield, vertelde hij: ‘De boeken die in de zijvertrekken van bibliotheken en achterkamers van bekenden als overtollig rondzwierven of die ik simpelweg voor een kwartje bij de markthandelaar kon aanschaffen, dat waren de negentiende-eeuwse bundels van Nicolaas Beets, Willem Bilderdijk, Bernard ter Haar, De Génestet e tutti quanti’.21

In een artikel in NRC Handelsblad van 5 oktober 1995 onder de bilderdijkiaanse titel ‘Rotsgalmende rekelzang’ (Bilderdijk publiceerde in 1824 een bundel Rotsgalmen) ging Komrij in op zijn voorliefde voor de negentiende eeuw. Als iemand hem vroeg wat hij toch met dat tijdvak had, antwoordde hij: ‘Niks speciaals. Het komt gewoon omdat ze op mijn middelbare school van die stokoude leerboeken hadden. Tot mijn zeventiende heb ik niks anders geweten dan Bilderdijk en nog eens Bilderdijk.’ Voor moderne poëzie was er tijdens de lessen en in de schoolbibliotheek geen aandacht: ‘Achteraf begrijp ik dat ook mijn leraren Nederlands honderd jaar in de mottenballen hadden gehangen, van oorlog tot oorlog, en van crisis tot hongerwinter, en het is voor mij nog een hele inhaaloefening geworden, maar toen in de schoolklas dacht ik dat Bilderdijk gezond was’. In deze tijd was Komrij naar eigen zeggen voor altijd beïnvloed - of beter gezegd: voor altijd verpest. Niet zonder ironie merkte hij op dat zijn arme ziel in de kiem misvormd werd: ‘ik praat er ook altijd nog raar van, een beetje Bilderdijkachtig, zeggen ze’. Op de fiets, tegen de wind in, brulde hij bilderdijkiaanse regels: ‘Het bood iets van een uitweg, al wist je niet waaruit en waar naartoe.’22

Over één dichtstuk heeft Gerrit Komrij zich in het bijzonder uitgelaten: ‘Gebed’. Bilderdijk schreef het in 1796 in Engeland, waar hij zich na zijn verbanning in 1795 had gevestigd. Hier werd hij verliefd op de meer dan twintig jaar jongere, begaafde Katharina Wilhelmina Schweickhardt, aan wie hij Italiaans doceerde. Die liefde was problematisch, omdat hij sinds 1785 getrouwd was met Catharina Rebecca Woesthoven. In hooggestemde Italiaanse brieven stortte Bilderdijk zijn gemoed bij zijn nieuwe geliefde uit. Op 8 november 1796 heette het (in vertaling): ‘Dit is al de derde dag dat ik u niet schrijf! Ach! mijn Godheid, hoeveel moeite kost mij dat! Hoe heb ik intussen geleden! hoe lijd ik nog! Mijn hart is diepbedroefd, tot het uiterste bewogen. [...] het gaat zeer slecht met mij: mijn hoofd doet pijn, mijn zenuwen trillen: ik heb mijn zinnen verloren en ik weet niet wat ik doe noch wat ik zeg.’23 In deze vertwijfelde toestand schreef hij zijn beroemde ‘Gebed’. Het begint zo:

 
Genadig God, die in mijn boezem leest!
 
Ik vlied tot U, en wil, maar kan niet smeeken.
 
Aanschouw mijn nood, mijn neêrgezonken geest,
 
En zie mijn oog van stille tranen leken!24

Het staat vast dat Bilderdijks ‘Gebed’ een bewerking is van een Franse prozatekst van François Fénelon (1651-1715).25 Maar wat wilde Bilderdijk ermee uitdrukken? Daarover is men het niet eens. Komrij had er wel een idee over. Volgens hem was het vers een hoogtepunt van christelijke deemoed: ‘Alles in dit gedicht is stilte, ingehoudenheid.’ Hij vervolgt: ‘Bilderdijk denkt tijdens het schrijven van dit gedicht duidelijk aan iets zondigs. Aan iets té zondigs. Hij doet een ultieme knieval.’ In het gedicht ‘Gebed’ kruipt geen worm, maar een alligator door het stof, concludeerde Komrij.26

Een ander favoriet Bilderdijk-gedicht van Komrij was het curieuze ‘Eierkoken’ uit 1818. Het is een klassieker geworden, die onlangs nog in een video door Ramsey Nasr werd gedeclameerd.27 In het vers bezingt Bilderdijk de transformatie die een ei ondergaat in kokend water. Meer dan dat is het een poëticaal vers, waarin Bilderdijk de kosmische scheppingsdaad van de dichter bezingt:

 
De luchtstroom ruisch' door 't vier, dat uit zijne asch geschoten,
 
In vlammen om zich grijp' en Meroos God doorgloei';
 
Zijn hitte dring' door 't vocht, in 't hol metaal besloten,
 
En bruische in golven op met bonzend stormgeloei.
 
Daar wiegele in den plasch het scheppings-al van 't kuiken,
 
Dat in zijn zilvren lucht een gouden aardbol sluit;
 
En 't beuk' de krijtaardschors dier breekbre wareldkruiken,
 
En dove 's levens aâm in 't bobblend windvlies uit.
 
Zoo word' de ommuurde zee ten bergklomp door 't verschroeien,
 
Waar 't half gesmolten goud verbalsemd door blijft vloeien!28
Komrij selecteerde het gedicht voor zijn bloemlezing. Maar heeft hij zich ook door Bilderdijk laten inspireren toen hij onderstaand sonnet schreef? Zeker weten doen we dit natuurlijk niet. In elk geval gebruikte Komrij eveneens het beeld van een

illustratie
Gerrit Komrij.


ei om een poëticale boodschap mee te verwoorden:
 
Stel, dat je een gedicht zou schrijven over
 
'n Ei, je liet dat ei met een verbale,
 
Fenomenale toverij door 't lover
 
Zweven, je liet het aan de einder dalen
 
 
 
En rijzen - een eivormig pompgemaal!
 
Je liet het ei ook steeds van kleur verschieten,
 
Dan geel, dan blauw. Of: op de eierschaal
 
Schilderde je een wilde pracht margrieten.
 
 
 
Het ei zou zwellen, slinken, alles kan
 
De dichter, o, hij maakt er met gemak
 
Zelfs iets volkomen oneiachtigs van.
 
 
 
Een zieke man, een waaiervormig iets.
 
Het werd een krakeling, een damesfiets.
 
Maar 't vers was niets wanneer 't ei niet brak.29

Hoe het ook zij, Komrij had bewondering voor Bilderdijk. Volgens hem was diens grootste kunstwerk zijn eigen leven, zo stelde hij in 1998: ‘Opvliegend van karakter, zwelgend in taal - in leven en werk beide was Bilderdijk onmatig.’ Bilderdijk was een gigant, wiens leven boven zijn werk uittorende en wiens temperament de poëzie overstroomde: ‘Bilderdijk is de meest fascinerende figuur van zijn tijd. Er is geen levensbeschrijving - leesbaar, en voor een breder publiek - van Bilderdijk verkrijgbaar. Het oude liedje. Het zegt meer over ons dan over hem.’30 Is met het verschijnen van De gefnuikte arend. Het leven van Willem Bilderdijk de wens van Komrij nu in vervulling gegaan?



illustratie
Omslag van Gerrit Komrij, In Liefde Bloeyende. Amsterdam, 1998.



Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs