Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 31

(2013)– [tijdschrift] Nieuw Letterkundig Magazijn– rechtenstatus



[pagina 47]
Bilderdijk-kroniek Louise Sibille Burckhardt-Bilderdijk dichteres? Marinus van Hattum Het logo in de kop is van de Stichting Bilderdijk Haarlem. Ontwerp: Joost Swarte. Louise Sibille Burckhardt-Bilderdijk (1785-1832) was een dochter van Willem Bilderdijk uit zijn eerste huwelijk met Catharina Rebecca Woesthoven. Zoals bekend werd haar vader in 1795 uit Nederland verbannen. Twee jaar later ging ze bij hem in Duitsland wonen, waar ze op verschillende kostscholen verbleef. In 1808 trad ze in het huwelijk met de elf jaar oudere arts Wijnand Ehrenfried Burckhardt, met wie ze acht kinderen kreeg. In 1831 zat ze aan het sterfbed van haar beroemde vader. ‘Louise Bilderdijk wordt vooral herinnerd als de dochter van de dichter Willem Bilderdijk, niet als dichteres.’ Zo beëindigt Dini Helmers het lemma 634 in het lexicon 1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis (2013).Ga naar eind1 In een notendop behandelt het stuk Louises leven: kind bij ruziënde ouders, pleegkind, kostschoolmeisje, jongedame op eigenwillige vrijersvoeten, echtgenote van een huisarts en moeder van acht kinderen. Maar vooral was zij de dochter van een moeilijke vader, die wilde dat ze haar brieven tekende met ‘Van Teisterband genaamd Bilderdijk’, en dat liefst nog in het Frans met ‘de’ en ‘nommée’. Het is een groot wonder dat ze nog een normaal mens is geworden. Betekent de geciteerde zin trouwens dat we Louise wel degelijk als dichteres moeten memoreren? In 1001 Vrouwen figureert ze immers in de categorie ‘dichteressen’. Er is zelfs sprake van een ‘oeuvre’, dat door ‘critici’ niet hoog werd gewaardeerd, en dat door haar aangetrouwde zwager H.W. Tydeman na haar dood was ‘uitgegeven’.
Uiteenlopende genres Over die critici kunnen we kort zijn: die hebben nooit bestaan, want dat uitgeven stelde niets voor. Vlak na haar dood liet Tydeman één gedicht drukken, namelijk ‘Aan mijnen dierbaren vader’, geschreven ter gelegenheid van diens geboortedag op 7 september 1830, die ook Louises verjaardag was: Ach! 't blij gevoel doortintelt wel mijne ader, Op 't hooge feest van uw' geboortedag; Maar 'k mis dien gloed, dien geest, geliefde Vader! Die van de wieg reeds in uw aanzijn lag; Die sprank der godentaal, dat heerlijk kunstvermogen, Waardoor van de Aarde, in de Englenrij, Ge ons wegvoert en houdt opgetogen. Mogt met het dierbaar bloed, dat door mijne aadren vliet, Een vonk uws dichtervuurs mijn koude borst ontgloeijen, Hoe zalig waar' dees dag! en uwer waard zou 't lied, Met stroomen rein genots, mijn zangen overvloeijen! Maar magteloos aan Pindus voet gezeten, Staar ik verbaasd op d'Aadlaar in de lucht;
[pagina 48]
Wensch met mijn oog de grens te kunnen meten Van d'eindpaal zijner hooge vlugt: Maar, ach! zijn trotsche vaart houdt mij wel opgetogen, Verrukking, diep gevoel, grijpt wel mijn zinnen aan; Maar ik besef te meer mijn niet, mijn onvermogen, En durf geen' enklen toon zelfs op uw' feestdag slaan. Dit lang niet gekke gedicht met een slotregel die het voorafgaande tegenspreekt, staat in het flinterdunne drukseltje Voor de vrienden en betrekkingen van wijlen Vrouwe L.S.B.Ga naar eind2 De eerste twee pagina's zijn een in memoriam door Tydeman, gedateerd op 25 augustus 1832. Dan volgen vijf pagina's met een tekstje van Louise over cholera - het beste ‘beveiligingsmiddel’ daartegen is een volledige overgave aan Gods wijsheid. Daarna op pagina 12 het geciteerde gedicht en tenslotte de brief die Bilderdijk in december 1831 schreef in antwoord op die van Louise, d.d. 28 november. Vijf in druk verschenen pagina's proza en één pagina poëzie. Moet dat een uitgegeven oeuvre heten? Tachtig jaar na Louises dood is er nóg een gedicht van haar gedrukt, en wel onder de opvallende titel ‘Handschrift uit het Bilderdijkmuseum’ (1813): Treur niet, dat ik zo vroeg, d'onzalige aard verliet Daar gij in beter oord, mij eeuwig weeder ziet, Ik die U dierbaar was! Uw jeugdige echtvriendin; Tree vrij van smart, een beetre waereld in, Kniel daar voor Godes troon en smeek om zijne zeegen Voor u mijn echtgenoot en 't kroost aan ons gegeeven Mijn lijden is volbragt, schrij dus niet om mijn lot: Mijn geest verzelt u steeds en bid voor u bij God Daar gij in stille hoop, dien zaligen stond verbeid Die ons te zaam hereent daar z'u ten hemel leid.Ga naar eind3 Deze tekst staat op pagina 16 van het bij Enschedé gedrukte bundeltje Dichtkundige mengelingen van Nederlandsche vrouwen uit 1813, uitgegeven ter tentoonstelling ‘De Vrouw 1813-1913’ te Amsterdam. Mij is onbekend welke ‘verzamelaarsters’ het voorbericht schreven bij het werk van de veertien dames, onder wie Louises pleegtante Maria Petronella Elter-Woesthoven (1001 Vrouwen, nummer 581) en ook de vrouw die Louise wel als haar vaders bijzit zal hebben beschouwd: Katharina Wilhelmina Schweickhardt of Bilderdijk-Schweickhardt; we Louise Sibille Bilderdijk (1785-1832). Circa 1805. Collectie Bilderdijk Museum. weten het immers nietGa naar eind4 (1001 Vrouwen, nummer 619, goed voor vijf bijdragen).Ga naar eind5 Ook in dit gezelschap, variërend van adellijke dame tot dienstmaagd te Sneek, is Louise kennelijk doorgedrongen in haar veronderstelde kwaliteit van dichteres. Hoe is het met Louises totale productie gesteld? In handschrift resteren van haar zo'n vijfenzeventig gedichten: acht van 1802 tot 1806,Ga naar eind6 van 1812 tot 1824 gemiddeld drie gedichten per jaar, uit 1830 vier en uit 1832 nog vijf.Ga naar eind7 Het oudste staat in een cahier met Franse en Nederlandse gedichten onder het kopje ‘aller eerste rympjes van t begin myner pogingen in de dichtkunde’. En daar geeft Louise al meteen blijk van een verrassend inzicht in de door haar te leveren kwaliteit: Gij wilt nu dat ik dichten zal, dan ach mijn zwakke snaaren die willen zich niet zamen paren dewyl ik niets, van dichten weetGa naar eind8 Veel later heette het: Wat zal myn zwakke hand hier schryven daar 'k nauw d'ontsnaarde lier bestuur En steeds een krukkende zal blijven Zoo schaars bedeeld, met dichtervuurGa naar eind9 Ten slotte in ‘Op herhaald aanzoek tot dichten’ (1830):
[pagina 49]
De borst is schor Het brein is dor, De hand is lam, De tonen stram, En d'elpe lier Ontdaan van zwier; Durft zulk bestaan? De toon thans slaan, Die harten treft, De ziel verheft, De geest gelyk, En waard, een telg van Bilderdyk?Ga naar eind10 Louise beoefende uiteenlopende genres. Er zijn liederen ter viering van een schoolexamen of een prijsuitdeling op een tekenschool, er zijn verjaarswensen en godsdienstige teksten, er is zelfs ‘humor’,Ga naar eind11 en er zijn een ‘Charade’, een ‘Raadsel’ en twee ‘Logogryfen’. Een van die letterraadsels verwijst naar de in 1819 overleden Leidse geleerde in de natuurwetenschappen Sebald Justinus Brugmans: Zo u ontcyffering behaagt Zie hier het geen agt letters draa[g]t Met ordens prykte in hoge standt Een nuttig lid van 't vaderland. Die een gedenkzuil heeft gesticht Door kunde en vlyt veel goeds verricht 5628. By heidnen hoogstvereerd Een God die d'yzren slaap u leerd 235 waarna den mensch somwyle haakt Den ernst verdryft en zorgen slaakt 1674 behoord aan 't kwaad gemoed[,] een aard Den man, en Held geheel onwaard 234 een lichaams deel, 't kan veel doorstaan Maar zo gy 't mist, is 't afgedaan. Neemt 7356 dan vind g'een Held Wiens deugden nog den naneef meld Met weerzin Konings kroon bezat Gevoel voor vorsten pligten had. 1267 Een naam[,] verkort, den man ook draagt Die meer 't genoegen dan zyn pligt bejaagt 1234 iets, zo gy wilt en 't water mijdt U naar den overkant geleid 237 bereide bast, 4268 een welig kruid 534 een haatlyk insect, dat menschen bruid [lastig is] 4678 iets, dat wel pronkt op 's Konings disch voor sommige zeer smaaklyk is iets, dat het onheil van zig weêrt behendig, hagelsteenen keertGa naar eind12 238 is dapper vlug in 't oorlogsveld heeft vreêde door zyn moed hersteld. deedt bloedige offers rooken Heeft land en vorst gewrooken Zo 't glansryk goud, by 2674 zig vlydt Heil die aan weldoen zig dan wydt Dan is 't een myn van 't schoonst cristal Een rots en sterkte in 't ongeval.Ga naar eind13
Mevrouw Schweickhardt Louises afwijzende houding tegenover de uit Londen meegekomen vriendin van haar vader, Katharina Wilhelmina Schweickhardt, is uit de brieven bekend. Op 15 juni 1802 schreef ze: Ik staa verwondert over de groet van Uwen Vrouw! dit perst my gevoelige traanen af. immers zeg ik aan my zelve, is myn vaders vrouw myne Moeder niet. Welk een treurig aandenken voor een kind! - aan uw staat het vry, in uwen weg te handelen, zoo als de wetten uw vryheid geven, maar wat myn hart gevoeld! voor haar die my onder 't hart heeft gedraagen! word daar door gevoelig geschokt. - Ik weet ook niets van uwe echt verbindtenis? Kan het uw geluk vergrooten, welaan! dan zy het zoo, wees gelukkig Vader!!Ga naar eind14 Op 16 april 1830 meldde Bilderdijk haar het overlijden diezelfde dag van zijn vrouw: ‘Mijne dierbare Echtgenote is niet meer hier’. Onder de ontvangen brief heeft Louise geschreven: Kan deze ook dienen ten bewijzen dat papa my nimmer zelfs na de dood mevr. B. gevergd heeft mama te zeggen maar met de dood communicatie zelfs in zijn grootste smart de naam van uwe moeder gemeden heeft, en slegts als zijne echtgenote melding maakt. Dit overtuigt hy gevoelde ik niet erkennen konde.Ga naar eind15 Louises weigering die vrouw als tweede moeder te accepteren, werpt misschien enig licht op het begin van ‘Myne klagt’ (1820). Hebben we hier te doen met verkapte haatgevoelens jegens de alom gewaardeerde dichteres Schweickhardt?
[pagina 50]
Ja Belgen ik ontsproot Uit dicht'ren ed'le schoot Maar 'k was niet wellekom Ik heete veel te dom Een vreemde in 't gezin die drong zig vleyend in Men zag my steelswijs aan en liet m'onnooz'len staan fluks gaf men haar mijn lier en tooyde die met zwier Men hoorde dat zy zong Ja zelfs naar lauw'ren dong toen sloeg ik 't droeve oog Al smeekend' naar omhoog En sprak O God! Appol (Want 't harte was my vol) ‘bestygt g'uw zonne Kar ai breng haar naar een star of zet haar in een stulp ontbloot van bardes [versta: Bilderdijks?] hulp Dan neemt de dichtkunst af en zinkt in 't stille graf.’Ga naar eind16
Een stuk of wat gedichten Met de verzen ‘Opwekking’ en ‘Aan de Grieken’ zal ze haar vader, tegenstander van alle revoluties en opstanden, geen genoegen hebben gedaan. Fragmenten uit het eerste: Wie treurt niet by de schrik'bre maar Der gruw'len en het lyfs gevaar Gepleegd aan PellonipusGa naar eind17 Helden De roem de kroon in d'oorlogsvelden Hy die gevoel voor 't schone heeft Naar Geest- en Kunst-volmaking streeft Verfoeyt met rechtGa naar eind18 de Muzelman Die al vernield wat hij vernielen kan Wiens ziel in helsche lust ontstoken Door muichelmoord het veld doet roken Geen jaren Kunnen noch sex ontziet Maar als de tyger bloed vergiet (...) Maar half schets['] hier myn zwak penceel Het ongehoorde moord toneel Daar word de droeve maagd en vrouw Gedompeld in de zwaardste [sic] rouw Tot Sultans lust en wulpsche pracht Geboeid naar 't Harem WeggebrachtGa naar eind19 Aardig is Louises berijmde ‘Andwoord op eenen brief Aan myn Zwager H.W.T...’, dat in februari 1830 te Edam is geschreven: Broeder lief! de tyd genaakt Dat de studie word gestaakt, Dus wy houden U aan 't woord Dat ons allen zoo bekoord Stap de schuit, of reiskoets in Trêe by ons in 't stil gezin (...) Ja oprechte menschenvrind Die uw aanzien gansch verbind Tot geluk der maatschappij Werp de boeken dan op zij Geeft ontspanning aan den geest Zoo gy niet voor suffen vreest, 't Is hier, wel geen leidsch Athêen Maar wy hebben, zoo ik mêen Toch ook keur van Rariteiten Om de tyd te kunnen sleiten. Maurits Kamer, Kerk, Stadhuis, En de nieuw gebouwde sluis; Ja Edam, moog hêeten klein Roemt, toch op haar grôte Trijn!Ga naar eind20 Volgen als pullfactoren nog een snaak van vijfhonderd pond uit de stam van Lange Pier, een zwierige baard, een zeemeermin uit de Purmer en ook nog een overoud lid van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, waarna het gedicht besluit: Dus als 't oude Spreekwoord zegt Allen zorg, op zy gelegd Dan een kus aan Vrouw en Kind Afgezeild, met goede wind Daar de vriendschap U verwacht Zeg ik vrolyk, goede nacht! Want Morpheus tooverhand Wenkt my reeds naar 't ledikantGa naar eind21 Louise Bilderdijk overleed op 7 augustus 1832 te Haarlem op zesenveertigjarige leeftijd, acht maanden na haar vader. Vlak daarvoor dichtte ze nog een ‘Andwoord op het schryven myner vriendin wy ons
[pagina 51]
naar zoo veele jaren niet meerder erkennen zullen, 14 juni 1832’: Ja! Ja vriendin! als gy my ziet Erkent gy wis Louise niet Een spooksel maar dat gy nu vind In 't voorwerp eens door U bemind Van 't geene men eens hulde bood Is niets meer dat er overschoot En 't idéaal uit vroeger tyd Heeft jaren smart ter neer geryt Van peinzen suf en afgesloofd Thans diepe groeve voor het hoofd En 't oog waar eens de ziel uit sprak Van schreïe rood nu dof en zwak Het tane geel vervangt voorlang Het schone bloeïend rood der wang de kin nu spits en niet meer rond de lip verbleekt een tandeloze mond de vlugge lêen nu stram en mat verstompt het brein dat niets bevat ja 't denkvermogen uitgeput Tot niets in staat tot niets meer nut in 't kort een oude lamme sloof Juist niet gebocheld maar tog doof En 't geen tot staving hier voor strekt de sneeuwvlok die myn kruin bedekt.Ga naar eind22
Besluit Tot zover mijn bloemlezing van nog een beetje aardige poëempjes. Zijn evenwel deze stuk of wat gedichten genoeg voor een gerechtvaardigd bestaan van Louise-als-dichteres in het 1001 Vrouwen-lexicon? Het zijn toch tekstjes die zoveel dames sedert hun kostschooltijd ten behoeve van het sociale verkeer maakten. Niets ten nadele van zulke smeermiddeltjes, maar Louise had verstandig gedaan het werk van haar vader beter te bestuderen, en al helemaal dat van Schweickhardt. Dan was het misschien nog wat geworden. Dat geldt trouwens ook voor het ‘oeuvre’ van haar moeder, want Catharina Rebecca Bilderdijk-Woesthoven (1001 Vrouwen, nummer 588) bakte er evenmin iets van. En zij had zich nog wel laten helpen. Louise Sibille verdient zeker wel een plaats onder die 1001 uitverkorenen, namelijk als een dappere Louise Sibille Bilderdijk. Circa 1825. Collectie Bilderdijk Museum. vrouw en als een lofwaardig volhardende dochter van een onmogelijke vader. Maar als dichteres? marinus van hattum promoveerde in 1994 op de studie Jan Fredrik Helmers (1767-1813), Leven en werk van een Amsterdamse wereldburger (handelseditie: Amsterdam, 1996). Hij is secretaris van het Bilderdijk Museum, dat zich bevindt in het hoofdgebouw van de Vrije Universiteit in Amsterdam.	eind1 Samenstelling en redactie Els Kloek, met medewerking van Anna de Haas. Nijmegen, 2013. eind2 Ook opgenomen in de Gedenkzuil voor W. Bilderdijk. Amsterdam, 1833. De geciteerde tekst volgt die van de Gedenkzuil. Hs. Bilderdijk-Museum (bm), b 30-2 heeft deze varianten: r. 1 ‘blydst gevoel’ (in L.S.B.: ‘blijd gevoel’); r. 4 ‘Dien d'Almacht vroeg reeds in Uw aanzijn lag’; r. 9 ‘mijn kinderborst’ en r. 17 ‘gansch gevoel’. eind3 Daar is het gedicht getiteld ‘Laatste groet’: hss. bm, a 23 en b 29-1 (p. 12), beide met het jaar 1812 en met de variant ‘Goêls’ i.p.v. ‘Godes’ (r. 5). eind4 Zie Marinus van Hattum, ‘Bilderdijks Echtgeluk of “Echt” geluk? Naar een ontdoezeling’. In: Het Bilderdijk-Museum 28 (2011), p. 32-34, gevolgd door een repliek van Anna de Haas en Dini Helmers. eind5 De anderen: Petronella Cornelia van Alphen (twee bijdragen), Francijntje de Boer, Johanna Constantia Cleve, Adelaïde Gertruid Kleijn, Antonia Kleijn-Ockerse (twee bijdragen), Fenna Mastenbroek, Anna Cornelia Meerman-Mollerus, Anna Barbara van Meerten-Schilperoort, Katharina Hendrika Rebenscheydt-Busman, Eelkje Robidé van der Aa-Poppes en Johanna Henrietta de Witte van Haemstede. Een exemplaar van het boekje: inv. nr bm, 1642. eind6 Die van 1802-1805 zijn opgenomen in Marinus van Hattum (ed.), Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling 1798-1806. 't Goy-Houten, 2007, p. 894-896. eind7 Hss. bm, a 23, B 29-1 (cahier 1802-1820), b 29-2 (cahier 1821-1830) en B 30-1/50. eind8 Hs. bm, b 29-1 (p. 1). eind9 Hs. bm, b 30-21. eind10 Hs. bm, b 29-2 (p. 15). eind11 Bij voorbeeld hs. bm, b 29-2 (p. 8): ‘Verregaande Gevoelloosheid eens mans omtrent zyne stervende Gade Helaas in onze nabyheid maar te waar gebeurd’ (1822). De clou: hij was boos dat zijn vrouw niet was gestorven, want er waren al rouwkaarten gedrukt. eind12 Een handreiking: 4678 is een plaatje op een spelbord. Het is gunstig om op die afbeelding te komen, wat samenhangt met het aan Sint Maarten gewijde dier, dat bescherming tegen dreigend onheil zou bieden. eind13 Hs. bm, b 29-1 (p. 27-28). eind14 Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling 1798-1806, 598. eind15 In hss. Universiteitsbibliotheek Amsterdam e.18.a-t. eind16 Hs. bm, b 29-1 (p. 34-36). Fragmenten ervan: hss. bm, b 30-3 en B 30-7. Na het geciteerde volgen nog 44 regels. eind17 Genitief van ‘Peloponnesos’? eind18 Uit: ‘met mij’. eind19 Hs. bm, b 30-11. eind20 De reuzin Trijntje Keever: 1001 Vrouwen, nummer 264. eind21 Hs. bm, b 29-2 (p. 12-14). eind22 Hs. bm, b 30-13.