Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 31

[p. 2]

Duits ambassadrice van de Nederlandse literatuur
Lina Schneider, erelid
Rietje van Vliet

Er was een tijd dat er in de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde geen vrouwen werden toegelaten. De heren hielden niet van savantes. Bovendien konden aantrekkelijke dames hun hoofd op hol brengen. Toch liet het vuur van de verhitte strijd voor gelijkberechtiging van vrouwen ook in de Maatschappij zijn vonken achter. In 1870 stond men toe dat Geertruida Bosboom-Toussaint lid werd wegens bijzondere verdienste. Een gewoon lidmaatschap zat er nog niet in, maar wel mocht ze plaats nemen in de galerij der ereleden.¹ In 1872 kreeg ze gezelschap van Lina Schneider (1831-1909), een Duitse voordrachtkunstenares, die veel in Nederland optrad, gedichten schreef en zich toelegde op het vertalen van Nederlandse literaire teksten. Lina werd een, niet geheel onomstreden, soort ambassadrice van het letterkundige bedrijf in Nederland.

Gevierd spreekster en declamatrice Lina Schneider werd in 1831 als Lina Weller geboren te Weimar. In deze stad, die sinds de aanwezigheid van schrijvers als Goethe, Schiller, Wieland en Herder nog altijd een sfeer ademde waarin kunst en literatuur gedijden, kreeg zij de opvoeding die gewoon was voor meisjes uit haar milieu. Ze las veel en studeerde fanatiek. Reeds in 1849 haalde zij haar bevoegdheid om directrice te worden van een school voor kinderen van hogere komaf. Het diploma zou haar later goed van pas komen.

Ze trouwde op eenentwintigjarige leeftijd met de tenor en muziekleraar Carl Schneider.² Na haar huwelijk noemde ze zich Lina Schneider. Ze reisde met haar man mee langs Duitse steden, waardoor ze een groot netwerk kon opbouwen in talloze kunstkringen. Vanaf 1860 trad haar echtgenoot ook in Nederland op, onder anderen met de alt Nenny Alberdingk Thijm, de tante van Lodewijk van Deyssel.³ In 1862 verhuisde het echtpaar Schneider naar Rotterdam, waar Lina zich verder bekwaamde in het Nederlands en nog enkele onderwijsakten haalde.⁴

Ook in Nederland zat ze voortdurend met de neus in de boeken. Ze begon met vertalen.⁵ Als eerste pakte ze de roman Oost-Indische dames en heeren op, geschreven door de latere hoogleraar Nederlands Jan ten Brink (1868). Ze zat dikwijls te werken in de Koninklijke Bibliotheek, aan het Lange Voorhout in Den Haag, waar ze onder anderen kennismaakte met Jonckbloet, die op dat moment nog hoogleraar Nederlands en Geschiedenis was aan het Athenaeum te Deventer. Dankzij hem raakte ze geïnspireerd door de middeleeuwse legende Beatrijs, die ze voorzag van een Duitse vertaling (1870). Ze signeerde dit werk echter niet onder haar eigen naam - naar verluidt omdat haar man dit niet toestond - maar onder de naam Wilhelm Berg. Pas vanaf 1879 verschenen haar publicaties onder haar eigen naam.⁶ Lina gaf lezingen en cursussen in het hele land, van Leeuwarden tot Maastricht, van Den Haag tot Nijmegen. Zo was ze in Leiden dikwijls te gast bij de voorname Emma Driessen-von Forckenbeck, wier huis in de Breestraat, nummer 125, in de jaren 1870-1880 uitgroeide tot een plaatselijk centrum van kunstbeoefening. Lina Schneider verzorgde in dit huis regelmatig voor Leidse dames cursussen Duitse letterkunde.⁷

1 Maria Grever, Strijd tegen de stilte. Johanna Naber (1859-1941) en de vrouwenstem in de geschiedenis. Hilversum, 1994, p. 109.

2 Vreemd genoeg gaat ze in het vrouwenlexicon van Els Kloek, 1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis. Nijmegen, 2013, schuil achter haar meisjesnaam Lina Weller (nr. 741). Na haar huwelijk heeft Lina Schneider deze naam nooit meer gebruikt, noch in haar publicaties, noch in haar correspondentie.

3 Algemeen Handelsblad, 5 december 1862.

4 J.A. Alberdingk Thijm, ‘Lina Schneider’. In: Eigen Haard. Volkstijdschrift 16 (1885), p. 190-192.

5 H. van Uffelen, Moderne niederländische Literatur im deutschen Sprachraum 1830-1890. Deel 1. Münster, 1993, p. 206-209.

6 J.A. Alberdingk Thijm, ‘Lina Schneider’. In: Eigen Haard. Volkstijdschrift 16 (1885), p. 190.

7 Leidsche courant, 1 augustus 1927. Vergelijk Leids Jaarboekje 1928, p. lxvii-lxxx.

[p. 3]

Portret van Lina Schneider, door E.A. Tilly, uit Eigen Haard 16 (1885), p. 191.

Ook als declamatrice was ze geliefd. De voordrachtkunst was in haar tijd een populaire manier om met poëzie om te gaan. Iemand als Joseph Alberdingk Thijm, broer van de hierboven genoemde Nenny Alberdingk Thijm en hoogleraar te Amsterdam, vond bijvoorbeeld dat verzen pas poëtische zeggingskracht kregen wanneer zij daadwerkelijk tot klinken werden gebracht.⁸ Deze kunst beheerste Lina Schneider als geen ander. Ze trad op in de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen in Haarlem en in Felix Meritis in Amsterdam.

In Thijm had ze een zielsverwant gevonden.⁹ Ook hij had Beatrijs vertaald en, net als Lina Schneider, was ook hij een groot liefhebber van Vondel. Thijm vervulde als katholiek een sleutelpositie bij alle Vondelherdenkingen in de tweede helft van de negentiende eeuw: de ‘prins der dichters’ was immers op latere leeftijd katholiek geworden en fungeerde in het groeiende katholieke negentiendeeeuwse identiteitsproces als een ‘ware geloofsheld in dagen van uitsluiting’.¹⁰

Thijm wist Lina Schneider, eveneens katholiek, volledig te winnen voor de ‘grootste Dichter van Nederland’. Ze was vooral geporteerd voor Vondels toneeldicht Jephta, dat ze in 1887 in het Duits vertaalde en geschikt maakte voor het moderne toneel. Dat Vondel geboren was in Keulen, nam hem nog eens extra voor haar in. Met Vondel kon ze laten zien hoe dicht de Nederlandse en de Duitse cultuur aan elkaar verwant waren. Dit thema was in de tijd waarin het (romantische) pangermanisme gemeengoed werd, een geliefd gespreksonderwerp. Ze bracht het meer dan eens ter sprake tijdens haar voordrachten over de historische en moderne literatuur.

8 W. van den Berg, ‘1848: B.H. Lulofs publiceert De declamatie; of de kunst van declaméren of recitéren. Op gehoorsafstand’. In: M.A. Schenkeveld-van der Dussen (red.), Nederlandse Literatuur, een geschiedenis. Groningen,1993, p. 473.

9 Zie Brieven van Lina Schneider aan J.A. Alberdingk Thijm (1870-1888). In: Katholiek Documentatie Centrum (Radboud Universiteit Nijmegen), Archief J.A. Alberdingk Thijm.

10 A. van der Zeijden, Katholieke identiteit en historisch bewustzijn. W.J.F. Nuyens (1823-1894) en zijn ‘nationale’ geschiedschrijving. Hilversum, 2002, p. 240.

Liefhebster van Vondel

Tijdens haar tienjarige verblijf in Nederland steeg haar roem tot grote hoogte. Dat blijkt niet alleen uit haar grote hoeveelheid optredens, maar ook uit de welgestelde milieus waarin zij verkeerde. Ze mocht op 2 december 1869 haar vertaling van Beatrijs, die op het punt van verschijnen stond, voorlezen aan koningin Sophia, de erudiete echtgenote van koning Willem iii. Lina zou voor altijd tot haar intimi behoren. In 1873 kreeg ze van de koning zelfs een gouden rijksmedaille voor verdiensten.¹¹ Ook de groothertog van Weimar vereerde haar met een gouden medaille.

Hoewel ze al in 1872 met haar man en drie dochters naar Duitsland terugkeerde, bleef ze contacten onderhouden met Nederlandse letterkundigen. Bij haar afscheid ontving ze het erelidmaatschap van

Duitse Beatrijs, in de vertaling van Lina Schneider alias Wilhelm Berg. Collectie Universiteitsbibliotheek Leiden.

11 Algemeen Handelsblad, 31 maart 1873.

[p. 4]

de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde.¹² Het echtpaar Schneider vestigde zich in Keulen, de geboorteplaats van de door haar zo bewonderde Vondel. In 1874 hield zij een pleidooi om Vondels geboortehuis in de Grosse Witschgasse om te vormen tot Vondelmuseum,¹³ maar dit idee werd in Nederland meteen afgeserveerd onder het motto: ‘Waarom toch te Keulen opgericht wat te Amsterdam behoort’.¹⁴

In 1876 richtte zij in Keulen het Victoria Lyceum op, een middelbare school voor meisjes uit hogere standen. Ze bleef lezingen en voordrachten verzorgen, over kunstgeschiedenis maar ook over Nederlandse moderne en klassieke auteurs, waardoor ze als het ware ambassadrice werd van de Nederlandse literatuur. Haar cursussen werden ook in Duitsland goed bezocht. Zo gaf ze les in declameren aan de leerlingen van de beroemde zangpedagoge Minna Peschka-Leutner.¹⁵

Intussen had ze ook nog tijd voor de Vondelfeesten in Amsterdam, ter gelegenheid van de tweehonderdste sterfdag van de dichter. De ‘ook in Nederland gevierde edele dochter van Germanië’ gaf in 1879 acte de présence door bij het standbeeld op de haar bekende retorische wijze enkele Duitse dichtregels uit te spreken en de eerste krans te leggen.¹⁶ Een paar dagen later onthulde ze te Keulen de deels door haar zelf bekostigde gedenksteen aan de gevel van het geboortehuis van Vondel. Ook daar was Lina Schneider het middelpunt van het feest.¹⁷

Nadat haar man in 1882 was overleden, verbleef ze opnieuw lange tijd in Nederland, waar ze bijna dagelijks te vinden was ten huize van de Amsterdamse letterkundige Taco de Beer. Haar onvermoeibare werklust zorgde niet alleen voor voordrachten over de Duitse letterkundige geschiedenis en Duitse dichters, maar tevens voor nieuwe Duitse vertalingen van Nederlandstalige romans.¹⁸ Terug in Keulen organiseerde ze in 1887 een grootse Vondelherdenking, waarbij onder meer haar vertaling van Vondels Jephta werd opgevoerd.¹⁹

In hetzelfde jaar verscheen haar Geschichte der niederlandischen Literatur, een omwerking van een nagelaten manuscript van de Weense hofbibliothecaris Ferdinand von Hellwald. Zoals te verwachten viel, stak Lina Schneider ook daarin de loftrompet over Vondel, ‘den holländischen Shakespeare’.²⁰

‘Vondel in zijn geboortestad herdacht’. Karikatuur van Lina Schneider die een krans legt op het borstbeeld van Vondel, uit de Nederlandsche Spectator 1887, afd. 47. Steendruk J. Krauss, 's Hage.

12 Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 1872, p. 67.

13 Lina Schneider, ‘Vondel und kein Ende! Vondels familie en zijn geboortehuis’. In: Dietsche Warande 10 (1874), p. 413-423.

14 J. van Vloten & A.D. de Vries Azn. In: De Nederlandsche Spectator, 21 maart 1874 (niet ingezien). Vergelijk A.Th. Hartkamp, ‘Het Vondel-Museum’. In: Algemeen Handelsblad, 16 maart 1900.

15 ‘Lina Schneider’. In: De Huisvrouw. Weekblad voor Dames, 31 december 1898.

16 Rotterdams Nieuwsblad, 7 februari 1879; De Tijd, 7 februari 1879; Euphonia 3 (1878-1879), p. 353-356, 361-364, 370-373, 377-378 en 385-386. Zie G. van Gemert, ‘“Germanje groet U als haar grooten zoon”. Zu Vondels Renommee im deutschen Sprachraum’. In: J. Enklaar & H. Ester (red.), Wechseltausch. Übersetzen als Kulturvermittlung. Deutschland und die Niederlande. Amsterdam/Atlanta, 1995, p. 65-92.

17 Van Gemert, ‘“Germanje groet U als haar grooten zoon”’, p. 86-87.

18 Taco H. de Beer, ‘Levensbericht van Lina Schneider 15 januari 1831-1 september 1909’. In: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde 1910, p. 137-144.

19 Zie bijvoorbeeld het uitvoerige verslag in Het Nieuws van de Dag, 21 november 1787. Vergelijk Van Gemert, ‘“Germanje groet U als haar grooten zoon”’, p. 89-90.

20 Jan Konst, ‘Tussen “philologie” en “kulturvermittlung”. Vondelbeschouwing in Duitsland tijdens de tweede helft van de negentiende eeuw’. In: M. Hüning, J. Konst & T. Holzhey (red.), Neerlandistiek in Europa. Bijdragen tot de geschiedenis van de universitaire neerlandistiek buiten Nederland en Vlaanderen. Münster, 2010, p. 101-128, p. 123.

De Keulse dame

Spreek de naam van Vondel uit zoals wijlen prins Bernard dat gedaan zou hebben, en de lezer begrijpt onmiddellijk hoezeer Lodewijk van Deyssel (zoon van Joseph Alberdingk Thijm) de Duitse bezoekster in zijn ouderlijk huis kon nabauwen: ‘Fondel’, 'Fondel’, ‘reizend’ en nog eens ‘Fondel’.²¹

Van Deyssel had een allergie ontwikkeld voor Lina Schneider en stak die niet onder stoelen of banken. Ze was een aanstelster, schreef hij, die zich tijdens literaire congressen altijd opdrong aan anderen, en die haar gekir opluisterde met ‘talloze, geestdriftige gelaatsvertrekkingen en armgebaren’. Van Deyssel was duidelijk geen fan van haar geëxalteerde declamatietechnieken, die zij kennelijk ook toepaste als zij niet op het podium stond. Bovendien vond hij haar een opschepster, die tijdens letterkundige diners ná de soep steevast luidkeels begon te lachen en te pas en te onpas ‘de erg-klinkende namen van allerlei gewone hollandsche en duitsche vorsten en vorstinnen, princen en princessen’ rondtetterde. Het waren in zijn ogen hotemetoten, van wie men nog nooit had gemerkt dat zij tot ‘de

21 Lodewijk van Deyssel, ‘De Keulsche dame’. In: De Amsterdammer. Weekblad voor Nederland, 18 december 1887. Later diverse malen herdrukt, onder andere in De Scheldkritieken. Ed. Harry G.M. Prick. Amsterdam, 1979, p. 51-53; vergelijk het commentaar van Joseph Alberdingk Thijm op p. 300.

[p. 5]

Eerste Duitstalige geschiedenis van de Nederlandse letterkunde, samengesteld door Lina Schneider. 1887.
Collectie Universiteitsbibliotheek Leiden.

warmste letterkunde-bevorderaars’ behoorden.

Anderen hadden grote aversie tegen het cultuurimperialisme dat Lina Schneider met haar propaganda voor Vondel tentoonspreidde. Haar eerdere, ongetwijfeld goed bedoelde pogingen om een Vondelmuseum in Keulen op te richten, waren reeds op kritiek gestuit. Maar ook in 1887, toen de tweehonderdste geboortedag van Vondel werd herdacht, had zij diens Duitse achtergrond wel heel erg benadrukt. In haar Geschichte der niederländischen Literatur had zij Vondels vermeende verwantschap met Schiller bovendien zo breed uitgemeten dat ze de dichter als het ware had ingelijfd in de Duitse letterkunde. Dat werd haar niet in dank afgenomen, zo blijkt uit een kritische reactie in De Nederlandsche Spectator uit datzelfde jaar.²²

Frank van der Goes deed er nog een schepje bovenop. ‘Wij Nederlanders [hebben] te veel nationaliteitsgevoel om niet met ingenomenheid [haar] werk ter hand te nemen’, schreef hij in een vernietigende recensie van de Geschichte der niederländischen Literatur.²³ Het werk was oppervlakkig en getuigde niet van enige oorspronkelijke visie op de Nederlandse letterkunde. Voor een vertegenwoordiger van de Tachtigers was dit laatste een doodzonde. ‘Mevrouw Schneider is een van die vrouwen, die met een welgevulden inktkoker en een onuitputtelijke wilskracht niet alleen door de wereld komen, maar zelfs in de literatuur zich een zekeren naam verwerven.’ Hier had ze haar hand verspeeld: het was als kritisch of historisch werk niets dan plagiaat.

Een minstens zo vernietigend oordeel sprak Frits Lapidoth enkele jaren later uit in Het Nieuws van den Dag.²⁴ Deze romanschrijver en criticus was getrouwd met de dichteres Hélène Swarth, wier naam in Spemanns Das Goldene Buch der Weltliteratur (1901) verhaspeld was tot Hélène Swark en die volgens hetzelfde Duitse overzichtswerk een Geschichte eines Frauenherzens in sonnetten zou hebben geschreven (quod non). Boosdoener was volgens Lapidoth Lina Schneider, die verantwoordelijk was voor het hoofdstuk over de Nederlandse letterkunde. ‘De vriendelijke Nederlanders, die zij op congressen ontmoette, werden allemaal celebreties, van de nieuwe letterkundigen noemt zij er een paar op goed geluk af, en hoe de namen zijn afgedrukt (...).’ Ze was duidelijk een van die buitenlanders die hun eigen hobby's uitleefden in het beschrijven van de Nederlandse letterkunde. Hun werk kende geen objectiviteit; ze volgden alleen hun eigen voorkeuren. Een treurig resultaat!

22 Van Gemert, ‘“Germanje groet U als haar grooten zoon”’, p. 91.

23 Frank van der Goes, ‘Mevrouw Lina Schneider’. In: De Nieuwe Gids 3 (1888), p. 262-270.

24 F.L. [=Frits Lapidoth], ‘Kroniek’, Het Nieuws van den Dag (Zondagsblad), 30 december 1900.

Het stof der vergetelheid

Lina Schneider had zonder meer grote verdiensten, maar onomstreden was ze niet. Ze plaatste zichzelf te veel op de voorgrond. Als we Lodewijk van Deyssel mogen geloven, was ze een dweepziek mens dat met drukke gebaren haar uitspraken kracht bij zette. Haar manier van declameren paste duidelijk niet meer bij de voorkeuren van de nieuwe generatie letterkundigen, die bij het voordragen van poëzie juist meer terughoudendheid wenste.²⁵ Ook vond men dat ze het pantheon der Nederlandse dichters zijn Vondel ontvreemdde. Daarnaast vond een Tachtiger als Frank van der Goes dat haar visie op de Nederlandse letterkunde niet of nauwelijks getuigde van enige oorspronkelijkheid. Ze leunde te sterk op andermans oordelen en presenteerde de Nederlandse literatuur in de vorm van gemeenplaatsen en - zoals Frits Lapidoth opmerkte -

25 Van den Berg, ‘1848: B.H. Lulofs publiceert De declamatie’, p. 475.

[p. 6]

bomvol met fouten. Een ambassadrice die zo te werk ging, wensten de Nederlandse letterkundigen zich niet toe.

Lina Schneider overleed in 1909 in haar woonplaats Keulen. In de Nederlandse kranten verschenen slechts korte berichtjes. De naam van Lina Schneider klonk toen misschien nog bekend in de oren, zij zelf behoorde inmiddels tot een ver verleden. Ook in de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde is zij sedert lang een totaal vergeten erelid.

rietje van vliet is neerlandica en promoveerde op Elie Luzac (1721-1796). Boekverkoper van de Verlichting (2005). Ze werkt als zelfstandig onderwijskundig adviseur in het hoger onderwijs.

Portret van Lina Schneider, uit De Huisvrouw, 31 december 1898.