Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 30

[p. 38]

‘Als u mij wilt verschonen’
Marten Toonder (1912-2005)

Dick Welsink

Marten Toonder (afb.1) was begin september 1954 buitengewoon verrast een schrijven te mogen ontvangen van J.J. Mak, secretaris van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, waarin hem werd medegedeeld dat de ‘Jaarlijksche Algemeene Vergadering’ hem had benoemd tot lid van de Maatschappij.

Die blijde verrassing valt mede te verklaren uit het feit dat nog geen zes jaar eerder de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, F.J.Th. Rutten, een brief had gestuurd naar de directeuren van rijksscholen, gemeentebesturen en schoolbesturen waarin hij een klemmend beroep op hen deed de verspreiding van zogeheten ‘beeldromans’ zowel op school als daar buiten zoveel mogelijk tegen te gaan: ‘Deze boekjes, die een samenhangende reeks tekeningen met een begeleidende tekst bevatten, zijn over het algemeen van sensationeel karakter zonder enige andere waarde. Het is niet mogelijk tegen de drukkers, uitgevers of verspreiders van deze romans strafrechtelijk op te treden, terwijl evenmin iets kan worden bereikt door geen papier beschikbaar te stellen aangezien het voor deze uitgaven benodigde papier op de vrije markt verkrijgbaar is.’ Aldus Het Parool van 25 oktober 1948.

De brief van de minister vormde een directe bedreiging voor Toonders broodwinning; hij was immers de geestelijk vader van een aantal beeldverhalen die verschenen in diverse kranten en in het door hemzelf uitgegeven Tom Poes Weekblad. Hij kon deze aanval dan ook niet over zijn kant laten gaan en bood in 1949 weerwoord met de Bommel-strip ‘Tom Poes en Horror de Ademloze’, waarin hij de door opvoeders zo verfoeide Amerikaanse sensatiestrip op de hak nam. De schrijver en tekenaar van ‘Horror de Ademloze’, het stripverhaal dat de richting van de plot bepaalt in het Bommel-verhaal, vertoont sterke gelijkenis met Toonder zelf. Door zich met de nodige zelfspot af te beelden als bedenker van een verhaal zonder kop of staart, alleen maar bedoeld om de lezer van de ene naar de andere onwaarschijnlijke gebeurtenis mee te voeren, houdt hij een indirect pleidooi voor het ‘betere’ stripverhaal zoals hij dat zelf gewoon was te schrijven.

Toonder Studio's

Op het moment van zijn benoeming was Marten Toonder, op 2 mei 1912 geboren te Rotterdam, tweeenveertig jaar. Hij zat in de leiding van de mede door hem in de Tweede Wereldoorlog opgerichte Toonder Studio's, waar behalve strips ook tekenfilms gemaakt werden. Op 16 maart 1941 was hij in De Telegraaf begonnen met de publicatie van het

[p. 39]

1 Foto van Marten Toonder (ongedateerd). Collectie Letterkundig Museum.

eerste verhaal met Tom Poes in de hoofdrol. Het was een zogenaamde kolomstrip, dat wil zeggen dat de tekst onder de plaatjes stond. In het derde verhaal maakte heer Olivier B. Bommel zijn opwachting. Hij groeide in de loop der jaren geleidelijk uit tot de hoofdfiguur. Nadat in oktober 1944 de redactie van De Telegraaf in handen was gevallen van ss-getrouwen, liet Toonder zich psychisch onbekwaam verklaren en stopte hij op 20 november midden in een verhaal.

In maart 1947 hervatte Toonder de dagelijkse publicatie van Tom Poes en heer Bommel in de Nationale (na korte tijd Nieuwe) Rotterdamse Courant en de Volkskrant. Bij die laatste krant was hij binnengehaald door algemeen hoofdredacteur Joop Lücker, die hij bij De Telegraaf had leren kennen. Er begon zich nu, mede door toedoen van Lücker, een verandering te voltrekken: van een stripverhaal voor kinderen ontwikkelde het zich tot een verhaal dat (ook) aan volwassenen iets te bieden had. Het is moeilijk een echt omslagpunt aan te wijzen, maar vanaf ongeveer 1950 lijkt het erop dat de strip zijn min of meer definitieve vorm gevonden heeft. In 1964 zegde Toonder zijn medewerking aan de Volkskrant op, uit solidariteit met Lücker, die zich in maart van dat jaar na een langslepend conflict gedwongen had gezien ontslag te nemen.

De dagelijkse leiding van de Toonder Studio's begon Marten Toonder na 1960 hoe langer hoe meer tegen te staan. In plaats van zich te kunnen concentreren op zijn schrijf- en tekenwerk moest hij zich met allerlei financiële en personele zaken bezighouden. Eind 1965 hakte hij de knoop door en het jaar daarop trad hij terug als directeur. Hij verhuisde naar Ierland, waar hij tot zijn verbazing het landschap aantrof dat hij altijd al tekende. Overigens werden de illustratiestroken - meestal bestaande uit drie plaatjes - van een krantenaflevering van de Bommelsaga al vanaf het begin van de jaren vijftig in eerste opzet met potlood getekend door (freelance)medewerkers van de Toonder Studio's, onder wie Carol Voges, Dick Matena, Fred Julsing en Piet Wijn. De finishing touch, het inkten, deed Toonder echter in veel gevallen zelf en dat metier beheerste hij, volgens het getuigenis van kenners, als geen ander. Zijn meesterhand bracht diepte in de illustraties. De verhalen bedacht en schreef hij zelf, in een enkel geval gebaseerd op een plot van zijn

[p. 40]

twee jaar jongere broer, de schrijver Jan Gerhard Toonder (1914-1992), of van Lo Hartog van Banda (1916-2006).

Toonders taal

In 1967 begon De Bezige Bij, waarvan Geert Lubberhuizen, een vriend van Toonder uit het verzet, directeur was, met de uitgave van de eerder in de dagbladen verschenen Bommelverhalen in de reeks Literaire Reuzenpockets. De opname in deze prestigieuze serie heeft ontegenzeggelijk bijgedragen aan de literaire erkenning van zijn werk. Omdat de plaatjes, overigens bepaald niet tot zijn tevredenheid, op nauwelijks groter dan postzegelformaat afgedrukt werden, viel het accent nagenoeg volledig op de teksten. Die werden onderwerp van studie in artikelen in literair-historische en taalkundige publicaties. Dat leidde tot de wijdverbreide opvatting dat hij veel aan taalvernieuwing heeft bijgedragen, maar slechts enkele van de door hem bedachte woorden (‘breinbaas’, ‘denkraam’, ‘minkukel’) hebben de Grote Van Dale met vermelding van zijn naam gehaald. Zijn verdienste is eerder dat hij archaïsche woorden heeft afgestoft, en dat een aantal door zijn karakters gebezigde uitdrukkingen tot het algemeen taaleigen zijn gaan behoren: ‘Geld speelt geen rol’, ‘Als u mij wilt verschonen’, ‘Overgehaalde landrotten!’, e tutti quanti.

Terwijl de oude verhalen jaar na jaar gebundeld werden in de Literaire Reuzenpockets, later voortgezet als BBLiterair, ging Marten Toonder onverdroten voort met het publiceren van nieuwe, tot in februari 1986 met ‘Het einde van eindeloos’, het 177ste verhaal, de Bommelsaga werd afgerond. Op de allerlaatste afbeelding, een illustratiestrook die uit maar één plaatje bestaat, is aan de einder nog net Tom Poes te zien die met een knapzak over de schouder als het ware uit beeld loopt. Dat betekende trouwens niet dat Heer Bommel definitief uit de krant verdween, want NRC Handelsblad heeft nog tot eind maart 1998 oude verhalen opnieuw afgedrukt.

Na het beëindigen van de Bommelsaga zette Marten Toonder zich aan het schrijven van zijn memoires. In de zomer van 1990, ruim een maand voor haar achtenzeventigste verjaardag, overleed onverwachts zijn vrouw Phiny Dick, met wie hij ook in artistiek opzicht een zeer hechte band had. Twee jaar later stierf zijn broer Jan Gerhard. Voor het Jaarboek 1997-1998 schreef hij zijn ‘Levensbericht’. Na de voltooiing van zijn autobiografie, die de periode 1912-1965 beslaat en in de jaren 1992-1996 in drie delen werd gepubliceerd, leerde hij de componiste Tera de Marez Oyens kennen. Hij trad in mei 1996 met haar in het huwelijk, terwijl ze beiden wisten dat zij ernstig ziek was. Enkele maanden later overleed ze. Eind 1999 verhuisde Marten Toonder van Ierland naar het Rosa Spierhuis in Laren. Daar overleed hij in de vroege morgen van 27 juli 2005 in zijn slaap. Hij was toen bijna 51 jaar lid van de Maatschappij.

Besluit

Dit jaar, het honderdste geboortejaar van de auteur, is uitgeroepen tot Toonderjaar. Een overzicht van alle activiteiten die in het kader van dit jubileum plaatshebben of inmiddels al plaats hebben gehad, is te vinden op de website Toonderjaar 2012, www.toonderjaar.nl. In het Letterkundig Museum te Den Haag wordt op donderdag 11 oktober de grote tentoonstelling ‘Marten Toonder. Een dubbel denkraam’ geopend. Bij die gelegenheid zal ook de door Wim Hazeu geschreven biografie worden gepresenteerd.

Van 12 oktober tot en met 31 januari 2013 duurt de expositie, die een uitgebreid beeld geeft van deze markante auteur en tekenaar, die tevens een vooraanstaand lid was van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde.