Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 28

[p. 51]

Eerherstel voor George Austen

Piet Kralt

In de Perpetuareeks van uitgeverij Polak en Van Gennep verscheen in 2009 Jane Austens Pride and Prejudice onder de titel Trots en vooroordeel. Het is een fraai gebonden uitgave, zoals we die kennen van deze reeks. De vertaling van Annelies Roeleveld en Margret Stevens is correct, het Nederlands is levendig. Het ‘Nawoord’ van Cisca Dresselhuys is weinig informatief maar lichtvoetig en zeer leesbaar. Het wordt echter ontsierd door een onheuse aanval op Austens vader, de predikant George Austen. Een schoolvoorbeeld van selectief omgaan met historische bronnen, en alleen daarom al een korte bespreking waard.

Wat is het geval? In Trots en vooroordeel komt een Mr Bennet voor, een geestig en vermoedelijk erudiet man, maar egocentrisch en zonder enig verantwoordelijkheidsbesef. Hij heeft geen zoon en zijn landgoed zal daarom volgens het geldende erfrecht bij zijn dood overgaan naar een neef. Om het lot dat zijn vrouw en vijf dochters dan wacht, bekommert hij zich in het geheel niet. ‘Tel uit je winst met zo'n vader’, concludeert Dresselhuys terecht. Maar na die juiste opmerking neemt haar betoog een vreemde wending. Ze betrekt Jane Austens eigen vader erbij en beweert dat die model heeft gestaan voor de kille Mr Bennet. Een uit de lucht gegrepen identificatie.

George Austen versus Mr Bennet

Dresselhuys baseert zich op twee uitspraken van Fay Weldon in haar boek Letters to Alice on First reading Jane Austen. Ze luiden als volgt, in de vertaling van het ‘Nawoord’: ‘Ze [Jane] zat bij haar moeder onder de plak, terwijl ze altijd bewondering voelde voor een vader die niets voor haar deed. Net als mijnheer Bennet in Pride and Prejudice liet hij zijn vrouw en kinderen onverzorgd achter.’ En: ‘Hoewel Jane zich altijd bleef inspannen haar vader “goed en vriendelijk” te vinden, ben ik geneigd te denken dat hij een gevoelloze, egocentrische man was, die model gestaan heeft voor mijnheer Bennet.’

Laat ik beginnen met het tweede citaat. Het komt uit de twaalfde brief. Weldon schrijft daar over Austens roman Mansfield Park. Daarin treden twee jonge vrouwen op, eentje die weet wat ze wil en van zich afbijt, en een lief, zachtaardig en afwachtend schepseltje, respectievelijk Mary Crawford en Fanny Price. Weldon veronderstelt nu dat die twee teruggaan op twee aspecten van Austens persoonlijkheid: ‘the bad bit’ en ‘the good bit’. De eerste is de vrouw van de scherpe grappen. De tweede is degene die bleef geloven dat haar vader ‘goed en vriendelijk’ was ‘and not, as I tend to believe, the callous and egocentric model for Mr Bennet.’¹

Het is psychologiserende literatuurbeschouwing van de slechtste soort. De redenering rammelt aan alle kanten. Weldon stapelt veronderstelling op veronderstelling. Zij meent dat vader Austen een gevoelloze man was. Ze denkt dat dochter Jane hem niet doorzag en hem goed en vriendelijk vond. Ze neemt aan dat dochter Jane hem wel doorzag en hem portretteerde in Mr Bennet. Ze gaat ervan uit

1 Weldon 1984, p. 109.

[p. 52]

dat deze (onmogelijk gespleten) auteur de twee kanten van haar persoonlijkheid heeft geprojecteerd in Fanny Price en Mary Crawford. En dan cirkelt de redenering terug naar haar begin.

Weldon geeft voor haar geloof in de slechte vader in deze twaalfde brief geen argument. Maar ze zal doelen op een uitspraak die ze in de derde brief doet, Dresselhuys' eerste citaat: ‘like Mr Bennet in Pride and Prejudice he left his wife and children unprovided for.’² Een loze bewering en dus een loos argument.

Cisca Dresselhuys had er alert op moeten zijn: Mr Bennet bezit een landgoed; hij is niet schatrijk maar wel rijk. George Austen was in Dresselhuys' eigen woorden ‘een arme dominee’. De mogelijkheid om vrouw en twee ongehuwde dochters verzorgd achter te laten, ontbrak hem. Niemand weet wat hij voor dat doel gedaan heeft of nagelaten. Maar de feiten die bekend zijn, wijzen op een hard werkende man die veel voor zijn kinderen overhad.

2 Weldon 1984, p. 44.

Geldelijk vermogen

George was vroeg wees. Zijn moeder stierf toen hij twee jaar oud was, zijn vader toen hij zes was. Een rijke oudoom werd zijn voogd. Daardoor kon hij naar de bekende Tonbridge School en daarna, op zestienjarige leeftijd, naar Oxford. Vierentwintig jaar oud was hij, toen hij tot predikant werd gewijd, en hij was dertig toen hij in Steventon werd bevestigd. (Hij had al die jaren verschillende banen en baantjes gehad: fellow en proctor te Oxford, hulponderwijzer in Tonbridge, kapelaan in Shipbourne.) Het werk in Steventon liet hij nog drie jaar aan een ander over. In 1764 trouwde hij, bijna drieëndertig jaar oud, de vierentwintigjarige Cassandra Leigh en werd hij daadwerkelijk dominee. Het paar kreeg in de loop der jaren zes zonen (en niet zeven, zoals Dresselhuys abusievelijk meldt) en twee dochters. Geen van de kinderen stierf op jeugdige leeftijd, een hoge uitzondering in die tijd; Jane was de eerste van de acht die overleed, in 1817, eenenveertig jaar oud.

Voor het grote gezin was het predikantentraktement nauwelijks voldoende. George Austen runde daarom ook een boerenbedrijf (de akkers en weilanden lagen om de pastorie) en verdiende bovendien

Miniatuurportret van dominee George Austen, vader van Jane Austen, geschilderd in 1881. (Jane Austen Memorial Trust, Chawton).

bij door les te geven aan inwonende jongelui. Bepaald een heel ander leven dan dat van Mr Bennet, die niet veel anders doet dan in zijn studeerkamer boekjes lezen.

In 1801, toen hij zeventig werd, trok George Austen zich terug. Een pensioen bestond niet; hij bleef in naam de dominee van Steventon en ontving het daarbij behorende traktement van zo'n 600 pond per jaar.³ Met zijn vrouw en twee ongetrouwde dochters ging hij wonen in Bath. Het inkomen was beperkt, maar toch ook weer niet zo beperkt dat de familie zich geen personeel kon veroorloven. ‘We plan’, schreef Jane aan haar zus Cassandra, ‘having a steady Cook, & a young giddy Housemaid, with a sedate, middle aged Man, who is to undertake the double office of Husband to the former & sweetheart to the latter.’⁴ Vier jaar leefden ze in Bath toen

3 Lane 1997, p. 129.

4 Letters 1997, p. 66.

[p. 53]

George Austen op 21 januari 1805 overleed. Met zijn heengaan verviel het traktement. Zijn zonen namen de taak van deze ‘best of fathers, and men’ (zoals één van hen hun vader omschreef⁵) over. Ik denk niet dat ze hem verweten hebben dat hun moeder en zussen onverzorgd achterbleven. Want zoals het gegaan was, zo ging het in die tijd.

5 Lane 1997, p. 136.

Zorgzame vader?

Men kan zich nog twee vragen stellen. Wat deed George Austen, behalve zorgen voor de kost, verder nog voor zijn kinderen? En: zijn er uitspraken van mensen die hem gekend hebben, over zijn karakter, instelling, levensstijl enzovoort? In beide gevallen moeten we het doen met gegevens die toevallig bewaard zijn gebleven. Het zijn er niet veel. Maar ze wijzen wel in een bepaalde richting en dat is niet die van de gevoelloze Mr Bennet.

Zoon Frank ging op twaalfjarige leeftijd naar de Royal Naval Academy in Portsmouth. Twee jaar later vertrok hij als vrijwilliger aan boord van de Perseverance naar Oost-Indië. Zijn vader schreef toen een ‘Memorandum’ voor hem. Frank (later Sir Francis William Austen) is tweeënnegentig jaar geworden. Hij is opgeklommen tot de hoogste rang bij de marine, die van Admiral of the Fleet. Toen hij stierf, vond men tussen zijn nagelaten papieren het ‘Memorandum’ van zijn vader terug. De man moet er ongelooflijk veel waarde aan hebben gehecht. Ik citeer er één zin uit. ‘You may either by a contemptuous, unkind and selfish manner create disgust and dislike; or by affability, good humour and compliance, become the object of esteem and affection; which of these very opposite paths 'tis your interest to pursue I need not say.’⁶

Zijn vader is hem trouwens nog op andere wijze te hulp gekomen. Toen Frank in 1794 naar zijn zin te lang op promotie moest wachten, vroeg hij zijn vader voor hem te lobbyen. Het voert hier te ver uiteen te zetten via welke kanalen dat voor George Austen mogelijk was. Voldoende is het te melden dat hij aan het werk toog.⁷

Dan is er het bekende briefje van 1 november 1797. Van oktober 1796 tot augustus 1797 schreef de eenentwintigjarige Jane Austen de roman First Impressions. Op 1 november schreef haar vader een

De pastorie te Steventon (afgebroken rond 1824). Tekening door Jane Austens nicht Anna. (Jane Austen Memorial Trust, Chawton).

briefje naar de uitgevers Cadell and Davies in Londen waarin hij het boek ter publicatie aanbood. Hij informeerde onder andere naar de kosten van een uitgave ‘at the Author's risk’. Dit betekent dat vader Austen eventueel bereid was Jane financieel bij te staan. Zij had immers geen geld van zichzelf. ‘Lucky Jane’, schrijft Claire Harman, ‘though, to have a parent who was so active on her behalf, and whose pride in his daughter's achievement shines through this slightly mis-aimed business letter.’⁸ Honan concludeert terecht dat de vader voor dochter Jane net zoveel deed als voor zoon Frank.⁹ Weldon vermeldt het briefje.¹⁰ Het had haar te denken moeten geven. Dresselhuys verzwijgt het, hoewel ze het bij Weldon tegen moet zijn gekomen. Dat geeft de lezer van haar ‘Naschrift’ te denken. (De Londense uitgever ging niet op het aanbod in. Austen bewerkte het manuscript later tot haar roman Pride and Prejudice.)

Er zijn enkele uitspraken over George Austen bewaard gebleven. Maar voor ik die citeer, eerst iets anders. George Holbert Tuckers beeld van de man is precies tegengesteld aan dat van Fay Weldon. Volgens Tucker was hij vriendelijk en zachtaardig,

6 Tucker 1998, p. 167.

7 Nokes 1997, p. 150.

8 Harman 2009, p. 33.

9 Honan 1997, p. 123.

10 Weldon 1984, p. 84.

[p. 54]

Schets van (enige als authentiek erkende) portret van Jane Austen door haar zuster Cassandra, van rond 1810. (National Portrait Gallery).

geestdriftig en optimistisch, en vooral eerlijk en rechtvaardig tegenover zijn parochianen. Zijn argumenten zijn, evenmin als die van Weldon, overvloedig. Maar het ene argument dat hij geeft, snijdt tenminste hout. ‘One example will suffice: unlike many litigious Hampshire parsons of his time, in all the years he was rector of Steventon and Deane he never once presented a parishioner before the Consistory Court of the Diocese of Winchester for non-payment of tithes.’¹¹

Eliza Hancock was een oomzegster van George Austen, de dochter van zijn zuster Philadelphia. Ze was een vrolijke, geestige briefschrijfster en een onverbeterlijke flirt. In 1788 logeerde ze enige tijd bij de Austens. Ze was toen getrouwd met een Franse edelman en dus bekend als Comtesse de Feuillide. Over haar oom schreef ze aan een andere nicht:

‘What did you think of my Uncle's looks? I was much pleased with them, and if possible he appeared more amiable than ever to me. What an excellent & pleasing man he is; I love him most sincerely as indeed I do all of the family.’¹²

Toen Jane Austen op 18 juli 1817 overleed, had ze nog twee romans in portefeuille. Die zijn in hetzelfde jaar uitgegeven door haar broer Henry, voorafgegaan door een ‘Biographical Notice of the Author’. Daarin schrijft hij onder andere over hun beider vader: ‘Being not only a profound scholar, but possessing a most exquisite taste in every species of literature, it is not wonderful that his daughter Jane should, at a very early age, have become sensible to the charms of style, and enthusiastic in the cultivation of her own language.’¹³

Een vriendelijke, erudiete man dus, met veel gevoel voor stijl, deze George Austen. Het zijn natuurlijk getuigenissen van naaste familieleden en we moeten er daarom voorzichtig mee omgaan. Maar er staat niets tegenover, niets dan de loze theorie van Fay Weldon. Deborah Kaplan die ook vanuit een feministisch standpunt naar Austens werk kijkt, maar op niveau, neemt Henry Austens getuigenis zonder commentaar over.¹⁴

In haar brieven refereert Jane Austen zelden aan het karakter, de houding en de geest van haar vader. Ze schrijft over de verkoop en het gewicht van varkens en schapen en dergelijke zaken. Een paar opmerkingen zeggen iets meer over hem en haar verhouding tot hem. Acht jaar na zijn dood zinspeelt ze met enige weemoed op zijn liefde voor de klassieken. Ze vertelt hoe hij zich inspant voor zijn zoon Charles. Ze bericht dat een oud-leerling van hem het gezin heeft uitgenodigd een vakantie bij hem door te brengen. En dan zijn er de uitlatingen bij zijn overlijden. Ze schrijft dezelfde dag nog aan haar broer Frank en de dag daarop nog eens, omdat ze ontdekt heeft dat hij op een ander adres verblijft. Enkele zinnen daaruit volgen hier. ‘The loss of such a Parent must be felt, or we should be Brutes.’ ‘We have lost an Excellent Father.’ ‘His tenderness as a Father, who can do justice to?’¹⁵ Natuurlijk, het zijn zinnen geschreven vlak na een plotseling overlijden. Dat kleurt ze. Maar aan de oprechtheid ervan hoeven we daarom niet te twijfelen.

Het bronnenmateriaal is te summier om een de-

11 Tucker 1998, p. 25.

12 Ibidem, p. 32.

13 Austen 1988, p. 3.

14 Kaplan 1992, p. 91.

15 Letters 1997, p. 20, 22, 199, 26, 28, 29, 56, 95-98.

[p. 55]

finitief oordeel over vader George Austen te vellen. Maggie Lane concludeert: ‘He seems to have combined a love of scholarship with a serene temperament and a cheerful readiness to take on work.’¹⁶ Claire Tomalin vat haar oordeel aldus samen: ‘He was a busy man but good-tempered, no doubt prizing domestic life the more for having been an orphan himself.’¹⁷ David Nokes beziet hem vanuit het standpunt van zijn aanstaande bruid: ‘In terms of character Mr Austen was all that she could wish. He was blessed with a bright and hopeful disposition, combined with a mildness of temper and steadiness of principle.’¹⁸

Het zijn en blijven veronderstellingen. Maar ze berusten op een vastere grond dan Fay Weldons vooroordeel.

16 Lane 1996, p. 22.

17 Tomalin 1998, p. 30.

18 Nokes 1997, p. 23.

Gebruikte literatuur

Austen, Henry, ‘Biographical Notice of the Author’. In: Jane Austen, Northanger Abbey and Persuasion. The Text based on Collation of the Early Editions by R.W. Chapman. Oxford, New York, Toronto 1988.

Austen, Jane, Jane Austen's Letters. Collected and Edited by Deirdre La Faye. Oxford 1997. (Derde druk).

Harman, Claire, Jane's Fame. How Jane Austen conquered the World. Edinburgh 2009.

Honan, Park, Jane Austen. Het Life. Londen 1997. (Tweede druk).

Kaplan, Deborah, Jane Austen among Women. Londen 1992.

Lane, Maggie, Jane Austen's World. The Life and Times of England's most Popular Author. Holbrook, MA 1996.

Lane, Maggie, Jane Austen's Family Through Five Generations. Londen 1997. Tweede druk).

Nokes, David, Jane Austen. A Life. New York 1997.

Tomalin, Claire, Jane Austen. A Life. Londen 1998. (Tweede druk).

Tucker, George Holbert, A History of Jane Austen's Family. Poenix Mill, Thrupp, Stroud, Gloucestershire 1998. (Tweede druk).

Weldon, Fay, Letters to Alice on first reading Jane Austen. Londen 1984.