Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 19

[p. 39]

Effectief zoeken in de BNTL

Henk Voorbij

De Bibliografie van de Nederlandse Taal- en Letterkunde (BNTL) is de belangrijkste bron om literatuur op het gebied van de neerlandistiek te achterhalen. De BNTL is tegenwoordig ook online raadpleegbaar, maar lang niet elke gebruiker kent de mogelijkheden. In dit artikel worden aan de hand van voorbeelden enkele elementaire functies van deze webversie belicht.

Ruim 93% van de studenten en docenten neerlandistiek vindt de BNTL belangrijk of zeer belangrijk. Binnen de specialismen historische taalkunde, historische letterkunde en moderne letterkunde heeft ruim 88% de BNTL daadwerkelijk gebruikt gedurende de afgelopen twaalf maanden; bij moderne taalkunde (57%) en taalbeheersing (26%) ligt dit een stuk lager. Ruim 80% gebruikt de elektronische versie, 38% gebruikt de gedrukte versie, terwijl 18% kiest voor beide versies. Het merendeel geeft aan te kunnen vinden wat men nodig heeft maar bij menigeen heerst toch het gevoel de mogelijkheden van de elektronische versie niet goed te benutten. Minder dan de helft is bekend met belangrijke aspecten zoals indexen en thesauri. Dit zijn enkele conclusies van een onderzoek onder studenten en docenten in de neerlandistiek, verricht door de auteur van dit artikel.¹

De BNTL bevat beschrijvingen van boeken en artikelen handelend over Nederlandse taal- en letterkunde. De perioden 1940-1945 en 1960-1999 zijn geheel ontsloten, de perioden 1946-1959 en 2000 tot heden zijn in bewerking. Niet opgenomen zijn publicaties behorend tot de Nederlandse literatuur (romans, gedichten) en recensies en artikelen verschenen in dag- en weekbladen. De BNTL verschijnt jaarlijks in gedrukte vorm en is bovendien online raadpleegbaar via het Open Bibliotheek Netwerk van Pica. De BNTL wordt samengesteld door de afdeling neerlandistiek van het Nederlands Instituut voor Wetenschappelijke Informatiediensten (NIWI), in samenwerking met het Bureau voor de Bibliografie van de Neerlandistiek te Brussel.

1 Henk Voorbij, ‘Onder neerlandici: ervaringen met de BNTL’, Informatie Professional 3 (1999), nr. 12, p. 28-33.

Toegang tot de webversie

Gebruikers kunnen de webversie van de BNTL gratis raadplegen indien de instelling waartoe zij behoren een abonnement genomen heeft. Zij treffen de BNTL dan aan in een overzicht van via de (bibliotheek van de) instelling toegankelijke bestanden. Een simpele muisklik volstaat om contact te maken met de BNTL. Een alternatief is de volgende stappen te doorlopen:

Typ in op het Internetscherm:

www.pica.nl

Klik aan:	Open Bibliotheek Netwerk
Klik aan:	alfabetische lijst van alle bestanden
Klik aan:	BNTL

Het beginscherm wordt getoond in figuur 1. De standaardinstelling is ‘zoeken’ op de ingang ‘alle woorden’. Door op het pijltje te klikken kunt u een andere mogelijkheid kiezen. Figuur 2 maakt duidelijk dat naast ‘alle woorden’ nog een tiental andere zoekingangen geboden wordt. In het linkervakje kan de functie ‘zoeken’ veranderd worden in ‘scannen’.

Zoeken naar bekende titels

De meest voor de hand liggende ingangen om titels te zoeken waarvan u reeds de bibliografische gegevens kent (in vakjargon: known item searches) zijn auteur, titelwoorden en nummer. Een auteursnaam kan als volgt worden ingetypt:

ingang	zoekterm	resultaat
auteur	visser	697 treffers

(waaronder titels van Rienk Visser en Ab Visser)

auteur

visser, a?

152 treffers

(waaronder titels van Andrea Visser en Ab Visser)

auteur

visser, ab

112 treffers

(alleen publicaties van Ab Visser)

Bij veel voorkomende namen is het dus van

[p. 40]

Figuur 1: Beginscherm.

belang om een gedeelte van de voornaam in te typen. Daarmee kunt u zoveel mogelijk ruis vermijden. Zo ook verdient het de voorkeur bij zoekacties op titelwoorden meerdere termen in te typen. Wie het artikel ‘Robert Anker in een streekduel’ van Joost Zwagerman zoekt kan beter niet volstaan met alleen de term ‘anker’. Aan deze zoekterm voldoen nog 62 andere titels:

ingang	zoektermen	resultaat
titelwoorden	anker	63 titels
titelwoorden	anker streekduel	1 titel

Met de zoekingang ‘nummer’ kunt u zoeken op het ISBN van een boek of het ISSN van een tijdschrift.

Onderwerpsgericht zoeken

Op het zoekscherm staat de ingang ‘alle woorden’ standaard bovenaan. Het systeem

Figuur 2: Beginscherm met alle zoekmogelijkheden.

nodigt daarmee vooral tot het gebruik van die zoekingang uit. Vaak is dat voor onderwerpsgerichte zoekacties (in vakjargon: subject searches) de meest geschikte ingang. Met ‘alle woorden’ zoekt u tegelijk op titelwoorden, trefwoorden, belangrijke woorden uit de annotatie van de titelbeschrijving (MOS: Micro Ontsluiting) en auteursnamen. Een zoekactie op de ingang ‘alle woorden’ met de termen ‘vestdijk’ en ‘oorlog’ levert 21 treffers op, waaronder de titel ‘Van gomarist tot atheïst’ van Maarten 't Hart. De zoektermen komen weliswaar niet in de titel voor, maar de term ‘vestdijk’ is als trefwoord toegekend en zowel de termen ‘vestdijk’ als ‘oorlog’ worden vermeld in de annotatie. (Over S. Vestdijk. De Vuuraanbidders: roman uit de tachtigjarige oorlog).

Met de termen ‘vestdijk’ en ‘oorlog?’ vindt u zelfs 32 treffers. In dit voorbeeld is de term oorlog getrunceerd. Het systeem zoekt dan naar alle woorden die beginnen met ‘oorlog’. Een van de aldus gevonden titels is ‘Vestdijks verweer tegen de tijd’ die in de annotatie de term ‘oorlogspsychologie’ draagt. Ter vergelijking: zoeken op de titelwoorden ‘vestdijk’ en ‘oorlog?’ levert 25 titels op, zoeken op de trefwoorden ‘vestdijk’ en ‘oorlog?’ nul treffers. Onderstaand overzicht laat het resultaat van verschillende zoekacties zien:

ingang	zoektermen	resultaat
alle woorden	vestdijk oorlog	21 treffers
alle woorden	vestdijk oorlog?	32 treffers
titelwoord	vestdijk oorlog	17 treffers
titelwoord	vestdijk oorlog?	25 treffers
trefwoord	vestdijk oorlog	0 treffers
trefwoord	vestdijk oorlog?	0 treffers

Onderwerpsgericht zoeken apart op titelwoorden is weinig zinvol. U vindt alleen maar publicaties die de zoektermen in de titel dragen. Een zoekactie op het titelwoord ‘semantiek’ levert weliswaar 91 treffers op, maar niet titels zoals ‘Light verb learning in Dutch’ en ‘Het hybride karakter van pragmatische conventies’, die wel degelijk over het onderwerp gaan en via de ingangen ‘trefwoord’ of ‘alle woorden’ te vinden zijn. In sommige gevallen is het wel zinvol om apart te zoeken op trefwoorden. Dit geldt met name voor zoekacties over een bepaalde auteur. Zoeken op de ingang ‘alle woorden’ levert ook publicaties van de auteur op. Wie literatuur over Herman Teirlinck zoekt, vindt via ‘alle woorden’ ook een groot aantal publi-

[p. 41]

caties van Herman Teirlinck zelf. Deze sluit men uit bij een zoekactie op trefwoorden (behalve uiteraard publicaties van Teirlinck over zichzelf):

ingang	zoekterm	resultaat
alle woorden	teirlinck	499 treffers
trefwoord	teirlinck	366 treffers

Zoeken op trefwoorden is ook zinvol bij termen die in overdrachtelijke zin gebruikt kunnen worden. Zo zijn er zeventien titels die het woord ‘bedevaart’ bevatten, maar slechts drie titels waaraan ‘bedevaart’ als trefwoord is toegekend. De meeste titels die het woord ‘bedevaart’ bevatten, gaan kennelijk over iets anders. Een voorbeeld is het artikel ‘Altijd op bedevaart: Lieve Joris’. Dit soort titels sluit men uit door op trefwoord te zoeken.

Naast enkelvoudige trefwoorden bestaan er ook samengestelde trefwoorden, zoals ‘subsidiëring van letterkundigen’. Deze kan men vinden door de betekenisvolle onderdelen te verbinden door ‘en’. In dit geval type men in: ‘subsidiëring en letterkundigen’ (zonder interpunctie). Men kan ook afzonderlijke onderdelen intypen, bijvoorbeeld ‘subsidiëring’. Figuur 3 toont het resultaat: eerst vijf trefwoorden die de term ‘subsidiëring’ bevatten, dan 78 bijbehorende titels.

Twee andere zoekingangen verdienen hier nog vermelding. Ten eerste de systematische code. Deze bestaat niet uit woorden maar uit cijfers en vormt dan ook geen onderdeel van de ingang ‘alle woorden’. Het intypen van de code ‘2.2.3.2.2’ levert 83 treffers op over ‘lexica - literatuurwetenschap - beperkt tot het Nederlandse taalgebied’. Waar trefwoorden het specifieke onderwerp aangeven, zijn systematische codes eerder een aanduiding van een breder terrein of een bredere invalshoek. Figuur 4 maakt het verschil duidelijk. De getoonde titel heeft de eerder genoemde code 2.2.3.2.2 en als trefwoorden ‘boekdrukker’ en ‘boekhandelaar’. Uit het gebruikersonderzoek kwam een veel grotere waardering naar voren voor trefwoorden dan voor systematische codes. In een beperkt aantal gevallen biedt de ingang ‘toelichting trefwoorden’ een meerwaarde. Zo vinden we bij het trefwoord ‘Meertens, P.J.’ de volgende toelichting: ‘1899-1985; neerlandicus, leraar Nederlands, secretaris van de Dialectencommissie’. Zoeken op toelichting trefwoord ‘dialectencommissie’ levert een titel op als ‘Meneer Beerta’ van Arjan Peters. Deze titel vindt u

Figuur 3: Presentatie zoekresultaat.

niet met de zoekingang ‘alle woorden’, omdat de zoekterm geen onderdeel uitmaakt van de titelbeschrijving.

Samenvattend kan gesteld worden dat de ingangen ‘alle woorden’, ‘trefwoorden’ en ‘systematische codes’ het meest geschikt zijn voor zoeken op onderwerp.

Zoekleiding

Een probleem is vaak om goede zoektermen te bedenken. Het systeem kan u daarbij op verschillende manieren helpen.

Ten eerste door de functie ‘scannen’. U roept deze functie op door op de pijl naast de optie ‘zoeken’ te klikken. Scannen biedt u de mogelijkheid om de index te doorlopen. Figuur 5 biedt een voorbeeld. De functie ‘zoeken’ is veranderd in ‘scannen’, als zoekingang is gekozen voor ‘trefwoord’, en als zoekterm is ingetypt ‘rederijk’. Het systeem

Figuur 4: Volledige titelpresentatie.

[p. 42]

Figuur 5: Index van trefwoorden vanaf de term ‘rederijk.’

biedt dan een alfabetisch overzicht van de eerstvolgende trefwoorden; per trefwoord wordt het aantal treffers getoond. Wellicht verwoorden trefwoorden zoals ‘rederijkersfeest’, ‘rederijkerskamer’ of ‘rederijkerstoneel’ goed uw behoefte. Scannen is mogelijk op alle elf zoekingangen. Scannen op het titelwoord ‘semantiek’ suggereert nog alfabetisch nabijgelegen termen, die mogelijk relevant kunnen zijn. Daaronder woordvormen zoals ‘semantisch’ en ‘semantische’ en de Duitse term ‘Semantik’. Tevens echter illustreert dit nog eens de beperkingen van het onderwerpsgericht zoeken op titelwoord. De gebruiker dient alle varianten om een onderwerp te benoemen zelf te bedenken. Scannen op systematische codes levert weliswaar een overzicht op van codes met het bijbehorende aantal treffers, maar elke code moet afzonderlijk worden aangeklikt om de omschrijving te achterhalen. Dit probleem zal waarschijnlijk

Figuur 6: Beknopt overzicht van verwante trefwoorden.

verholpen zijn in de nieuwe versie, die later dit jaar wordt opgeleverd.

Een tweede vorm van zoekleiding wordt geboden door de thesaurus. Men roept deze op door een trefwoord aan te klikken. Figuur 6 biedt een voorbeeld. Aanklikken van het trefwoord ‘rederijkerstoneel’ toont onder meer de bredere term ‘toneel’; belangrijker echter zijn de meer specifieke termen, die op te roepen zijn door de optie ‘zie ook’ aan te klikken. Dit levert termen op zoals ‘mirakelspel’ of ‘loterijspel’, die wellicht nuttige suggesties voor verdere zoekacties zijn (zie figuur 7). Deze termen zijn over het gehele alfabet verspreid en kunnen niet gevonden worden door de index te scannen.

Een derde optie is het doorklikken vanuit een reeds bekende titel. U kent het artikel ‘Wordt het poldernederlands model?’ van Jan Stroop en wilt verder in het onderwerp duiken. Aan deze titel zijn de trefwoorden ‘uitspraak’, ‘lange klinkers’, ‘tweeklank’, ‘klinkerverlaging’, ‘sociolect’, ‘vrouwentaal’ en ‘taalverandering’ verbonden. Door op een of meer van deze trefwoorden te klikken vindt u soortgelijke titels.

De expert-functie

In het midden van de balk die bovenaan op elk zoekscherm wordt getoond staat de optie ‘expert’. Wanneer u deze aanklikt komt u in de expert-functie terecht. Deze kan gebruikt worden voor meer gecompliceerde zoekacties. Figuur 8 laat zien dat er niet één, maar drie vakjes beschikbaar zijn om zoekopdrachten in te typen. Het is daarom mogelijk om tal van combinaties te maken, bijvoorbeeld van een ‘systematische code’ en een ‘trefwoord’, van een ‘systematische code’ en ‘alle woorden’, van ‘alle woorden’ en ‘land van uitgave’. In het voorbeeld is gezocht op de combinatie van trefwoord ‘vestdijk’ en systematische code ‘0.1.4’ (interviews). Dit levert 27 treffers op. Ook kan het zoekresultaat worden ingeperkt tot publicaties in een bepaalde taal of uitgegeven in een bepaald land. Met de combinatie trefwoord ‘vestdijk’ en taalcode ‘ned’ vindt u alle publicaties over Vestdijk geschreven in het Nederlands. Met de combinatie trefwoord ‘vestdijk’ en landcode ‘us’ vindt u alle publicaties over Vestdijk uitgegeven in de Verenigde Staten. Een volledig overzicht van de gebruikte codes vindt u door te scannen, bijvoorbeeld: scannen land-

[p. 43]

code ‘a’. Overigens hebben niet alle titels van de BNTL over de periode 1960-1984 een taal- of landcode, zodat het zoekresultaat niet geheel correct is.

Onderaan het zoekscherm bevinden zich nog twee vakjes die desgewenst ingevuld kunnen worden om het zoekresultaat in te perken tot bepaalde jaren van uitgave of bepaalde materiaalsoorten. Het jaar van uitgave wordt als volgt ingetypt:

1996 (verschenen in 1996)

> 1996 (verschenen in of na 1996)

< 1996 (verschenen in of voor 1996)

1996 - 2000 (1996 tot en met 2000)

De toegestane codes voor materiaalsoorten zijn ‘b’ (boeken), ‘a’ (artikelen), ‘t’ (tijdschriften). Wie op zoek is naar alle artikelen (niet boeken), verschenen vanaf 1990 over Belcampo, typt in trefwoord ‘belcampo’ en jaar van uitgave ‘> 1990’ en materiaalcode ‘a’.

Tot slot kunt u in de expert-functie niet alleen zoeken op een combinatie van A én B (én C), maar ook op A behalve B, of A én B behalve C. Wie een overzicht wil van alle niet-Nederlandstalige publicaties over Vestdijk typt in trefwoord ‘vestdijk’ behalve taalcode ‘ned’. Wie een overzicht wil van alle publicaties over Harlingen die niet over Vestdijk gaan, typt in trefwoord ‘harlingen’ behalve trefwoord ‘vestdijk’. U kunt de functie ‘behalve’ aanklikken in het vakje voorafgaande aan de tweede of derde zoekterm.

Oefenen

Ervaring is de beste manier om een zoeksysteem te leren kennen. Wie de in dit artikel aangehaalde zoekacties probeert na te doen, moet zich ervan bewust zijn dat de BNTL wekelijks groeit. U vindt dan ook wellicht een groter aantal treffers. Meer achtergrondinformatie vindt men door te klikken op de optie ‘Help’, aan de rechterkant van de balk bovenaan het zoekscherm. Wie eenmaal met de BNTL kan omgaan,

Figuur 7: Volledig overzicht van verwante trefwoorden.

kan ook met andere Pica-systemen omgaan, zoals het Repertorium Geschiedenis Nederland. Een overzicht van deze bestanden treft u aan onder het alfabetisch overzicht, zoals beschreven in de paragraaf ‘Toegang tot de webversie’.

Figuur 8: Expert-functie.