Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 17

Emblem Books in Leiden

Ad Leerintveld

‘Nemo dormientem excitet.’ ‘Leijden in Hollandt’. Deze woorden prijken op de schutbladen van Emblem Books in Leiden boven een fraai profiel van de Sleutelstad met op de voorgrond een slapende hond die door een heer gewekt wordt. Motto en voorstelling zou men met enig inlevingsvermogen in het emblematische spel zeer wel toe kunnen passen op de onderneming die deze catalogus heeft opgeleverd. Arnoud Visser heeft een slapende schat wakker gepord. Op basis van een eerdere lijst van de hand van Bart Westerweel heeft hij onder begeleiding van Westerweel en Hoftijzer een catalogus gemaakt die alle embleemboeken bevat uit de in de titel genoemde collecties. Deze fraai vormgegeven catalogus zal, mede doordat de beschrijvingen en de inleiding in de Engelse taal zijn gesteld, onderzoekers van emblematabundels vanuit de hele wereld op deze Leidse exemplaren attenderen. Van opnieuw inslapen zal geen sprake meer zijn.

Emblem Books in Leiden bevat 539 titels. De samenstellers van de catalogus hebben het begrip ‘embleemboek’ ruim genomen. Ze hebben er namelijk voor gekozen al die titels op te nemen die voorkomen in de leidende bibliografieën op het terrein van de emblematiek van Praz en Landwehr. Deze van een zeker pragmatisme getuigende keuze heeft tot gevolg dat men als gebruiker van de catalogus, die alfabetisch geordend is, keer op keer geconfronteerd wordt met een tot het uiterste opgerekt genre-begrip. Sommige titels, zoals nr. 211 Groote tafereel der dwaasheid of nr. 518 Vlaerdings redenrijckbergh, zou ik niet direct onder de emblemen rekenen. Dit geldt ook voor nr. 468, Willem Sluiters Eenzaam buitenleven. Een gevolg van dit ruime opnamebeleid is natuurlijk wel dat op grond van deze uitgebreide lijst weer meer materiaal beschikbaar is gekomen voor de verdere bestudering van het emblematische genre. Overigens is Leiden rijk aan emblematabundels.

De catalogus telt bij de auteursnaam ‘Alciatus’, de vader van het genre, tien titels van edities verschenen tussen 1565 en 1621. Ripa is met zes titels vertegenwoordigd, Luiken met 42. De kroon spant Jacob Cats, van wie 70 edities opgenomen zijn van werken verschenen tussen 1618 en 1880. Deze laatste titel (nr. 161) is de op vijf na jongste uit de catalogus. De samenstellers hebben een grens getrokken bij 1900. Boeken die gedrukt zijn in de twintigste eeuw zijn niet meer opgenomen. Op deze wijze bleven de talrijke reprints en facsimile's buiten de selectie.

Cats is in deze catalogus zo prominent aanwezig dankzij het Museum Catsianum, dat W.C.M. de Jonge van Ellemeet in 1887 legateerde aan de Maatschappij. Dit belangrijke onderdeel van de Leidse embleemboeken was al door Hans Luijten op een voorbeeldige wijze voor het voetlicht gebracht in zijn bijdrage 'Pracht en pronkstuk

[p. 35]

Elegantissimorum emblematum corpusculum [...]. Leiden 1696.
Exemplaar uit de bibliotheek van de Maatschappij, sign. 1203 B 26.

van het Nederlandsch Maecenaat' aan de fraaie bundel Dierbaar magazijn, die elke lezer van dit blad uiteraard in zijn boekenkast heeft staan. Toch is het een verrassing om bij nummer 137 Alle de wercken uit 1655 een eigenhandige aantekening van Cats aan te treffen waaruit blijkt dat hij een exemplaar van dit verzamelde werk aan de Leidse universiteit cadeau deed. Dit gegeven is niet opgenomen in de Short Title Catalogue Netherlands (STCN) en is dus ook niet te vinden in Cats catalogus, een uitgave van de STCN waarnaar in Emblem Books in Leiden bij Cats wordt verwezen. Dergelijke verwijzingen naar auteursbibliografieën hadden ook bij andere auteurs niet misstaan. De toevoeging van een nummer uit de bibliografieën van Vondel, Hooft of Krul, om me tot de neerlandistiek te beperken, zou het gebruiksgemak verhoogd hebben. Maar ik wil niet overvragen. Er is in deze catalogus al veel te vinden. Natuurlijk maken de titels nieuwsgierig naar de inhoud van de boeken. Aan het compleet toegankelijk maken daarvan kan nu gericht doorgewerkt worden, bijvoorbeeld op de wijze zoals dat door Brandhorst en Van Huisstede in de Koninklijke Bibliotheek voor onder andere de drukkersmerken is gedaan.

Tot slot wil ik mijn waardering uitspreken voor de heldere en beknopte inleiding. Hierin worden de drie instellingen kort gekarakteriseerd met verwijzing naar verdere literatuur en wordt aandacht gevraagd voor bijzondere exemplaren. De revue passeren: ingekleurde boeken (Cats, Heinsius), boeken uit het bezit van bekende personen en boeken die op een bijzondere wijze zijn gebruikt. Een voorbeeld van deze laatste categorie vormt de bundel Emblemata physico-ethica van Nicolaus Taurellus die in een editie van 1595 gebruikt werd als album amicorum door William Bedwell.

Deze Leidse catalogus maakt op zorgvuldige wijze een grote schat toegankelijk. Van zorg getuigt ook de vormgeving van het boek. Bandontwerp, schutbladen, maar bovenal de zeer goed gekozen illustraties verlenen Emblem Books in Leiden een grote aantrekkelijkheid. De lezer wordt gewonnen door de reproducties van de prachtig ingekleurde emblemen van Heinsius of Cats. En ook de bijna thematische keuze om als illustratie ‘emblemen’ met drukken als onderwerp te kiezen, toont de liefde waarmee deze catalogus werd geproduceerd.

Emblem Books in Leiden. A Catalogue of the Collections of Leiden University Library, the ‘Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde’ and Bibliotheca Thysiana. Compiled and edited by A.S.Q. Visser, co-edited by P.G. Hoftijzer and B. Westerweel. Leiden, Primavera Pers 1999. ISBN 90-74310-53-2. Prijs: ƒ 69,90.