Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 17

Een ‘groet scat’ in een ‘clein vat’

De cd-rom Middelnederlands

Willem Kuiper

In de donkere dagen voor Kerstmis werd mij door een engel van de KPN een pakje aangereikt, dat eenmaal geopend mijn plannen voor de donkere dagen na Kerstmis volledig in de war zou sturen: de cd-rom Middelnederlands, met daarop het Middelnederlandsch Woordenboek, het Corpus Gysseling en bijna de gehele canon van de Middelnederlandse letterkunde. Een ‘groet scat’ in een ‘clein vat’.

Geen namaakboek, zoals een paar jaar geleden met het Woordenboek der Nederlandsche Taal op cd-rom, maar een bescheiden doosje van slechts 15x21x1,5 cm, met daarin een 68 pagina's tellende Gebruikershandleiding en daaronder de cd-rom in een in de bodem van het doosje geïntegreerde uitsparing.

De installatie - Windows 3.x/95/98/NT of emulatie daarvan vereist - verloopt probleemloos en zet vliegensvlug het woordenboekprogramma - de zoeksoftware CompLex3 - op de harde schijf. Een snelkoppeling naar de desktop moet je zelf maken. Meegeleverd wordt een macro voor Word en WordPerfect om de samenwerking tussen de eigen tekstverwerker, het MNW en de op de cd-rom meegeleverde teksten te optimaliseren.

Als je met Word tekstverwerkt - voorzover je daarmee kunt tekstverwerken - plaatst het installatieprogramma desgewenst een macroknop op de standaardwerkbalk van Word, en door daarop te klikken wordt het woordenboekprogramma gestart. Het kan echter nog mooier: als je een (Middelnederlandse) tekst op je (Word)scherm hebt staan, en je maakt van een (deel van een) woord een blokje, en je klikt vervolgens op bovengenoemde macroknop, dan wordt het MNW automatisch gestart en zet het programma het gelijknamige of dichtstbijzijnde lemma in een venster op het scherm.

De macro voor WordPerfect 6/7/8 - het in ongenade gevallen programma waarmee je wel kunt tekstverwerken - moet door de gebruiker zelf geïnstalleerd worden, en werkt alleen maar als er eerst tekst in een blok geselecteerd is. In de typografische Gebruikershandleiding, pp. 9-10, wordt deze voorwaarde niet genoemd, maar wel in de digitale handleiding die op de cd-rom is meegeleverd. Die dus óók maar eens aandachtig doorlezen.

De samenwerking tussen CompLex3 en Word is voorbeeldig, knippen (Ctrl-c) en plakken (Ctrl-v) gaat moeiteloos. Met WordPerfect 8 is de uitwisseling - althans op mijn machine(s) - een ramp. De ene crash na de andere. Foutje van Corel? Valsigheidje van Microsoft? De Sdu-Helpdesk is gewaarschuwd.

Terzijde, wie na het installeren van het MNW op dezelfde wijze de Sdu Taalwijzer installeert - icoontje erbij - kan klikken wat hij wil, maar komt via Word niet meer in

[p. 17]

het MNW. Die link is door de Taalwijzer - die ook de naam CompLex3 gebruikt - overschreven.

De installatie kan al naar gelang men vrije ruimte op de harde schijf heeft, geheel, gedeeltelijk of minimaal geschieden. Standaard is minimaal, dat wil zeggen dat alle gegevensbestanden vanaf de cd-rom worden geraadpleegd. Wie echter 400 Mb kan missen doet er verstandig(er) aan de Boeken van de cd-rom Middelnederlands naar de harde schijf te kopiëren en zich met Ctrl-b opnieuw bij het programma aan te melden. Dat werkt niet alleen een stuk sneller, maar stelt je bovendien in staat je cd-rom voor iets anders te gebruiken.

Terzijde, dit kan dus ook met het WNT, en dat kost je eveneens een kleine 400 Mb. Ideaal als je met zestiende-eeuwse auteurs en teksten bezig bent, die zowel in het MNW als in het WNT te vinden zijn.

Wie over een krachtige machine beschikt, kan in het menu Voorkeuren wat extra opties aanvinken, die meer mogelijkheden bieden, met name voor het presenteren van de zoekresultaten, maar dat gaat wel ten koste van de snelheid. Op mijn huismachine (Pentium 166 MHz, 64 Mb, Stealth II S220) heb ik alles aangevinkt, en dat werkt prima.

De CompLex3-interface toont een Boekenplank en een Werkbalk, eerstgenoemde horizontaal linksboven in beeld, laatstgenoemde verticaal rechts. Voor wie wel eens met een balkje gesleept heeft, zal het - zeker met een 17 inch-monitor en een videokaart die resoluties hoger dan 1024x768 ondersteunt - een koud kunstje zijn beide balken horizontaal boven in beeld te plaatsen, wat een onbelemmerd zicht op de werkvensters biedt. Om in een oogopslag alle afrolmenu's te kunnen overzien moet men 1280x1024 op het scherm kunnen toveren.

Onder de Boekenplank en de Werkbalk is het scherm verdeeld in twee werkvensters: aan de linkerzijde een verticaal index-invoer-venster met per Boek verschillende ingangen:

-	Het Boek MNW is raadpleegbaar op: 1) Artikelen, 2) Nevenvormen, 3) Woorden, 4) Citaten, 5) Aanmerkingen, 6) Retrograde woorden, 7) Bronnen en 8) Aantekeningen.
-	De Boeken Citaten, Bouwstoffen en Beekman zijn geïndexeerd op respectievelijk: Bronnen en Woorden; Artikelen, Bronnen en Woorden; en Artikelen, Nevenvormen en Woorden.
-	De Boeken Bouwstoffen en Beekman zijn de delen 10 en 11 van het typografische MNW, het Boek Citaten is nieuw. Het bevat per geëxcerpeerde bron alle in het MNW geciteerde vindplaatsen in alfabetische volgorde. Bijzonder handig om na te gaan welke vindplaatsen uit de Beatrijs in het MNW zijn opgenomen en onder welk lemma. Onbeschrijflijk handig als je weten wil of de versregel ‘O Sanderijn, nu gheeft mi raet’ (Lans. 64) als vindplaats is opgenomen in het artikel RAET; deel VI, kolommen 963-986. In het typografische verleden moest je 24 kolommen (twee keer) spellen om er (echt) zeker van te zijn dat deze regel niet als vindplaats voor dit lemma gebruikt is.

Terzijde, het bladeren door het resultatenvenster kan (wordt niet in de typografische Gebruikershandleiding vermeld) ook met behulp van de plus- en mintoets op het numerieke blokje rechts op het klavier.

Verdam's Tekstcritiek van Willem de Vreese (deel 10) heeft - zonder dat mij dat uit de handleiding duidelijk is geworden - geen digitale pendant gekregen. Met behulp van de zoekopdracht: zoek ‘l.<of>lees’ kan men weliswaar alle plaatsen in alle lemmata vinden waarin Verdam tekstkritiek gebezigd heeft, maar snel even opzoeken welke versregels in Reinaerts Historie door Verdam geëmendeerd zijn, kan dus niet.

Behalve aan het MNW biedt de cd-rom ook ruimte aan het Corpus Gysseling: een diplomatische editie van alle dertiende-eeuwse geschreven Middelnederlandse teksten, zowel ambtelijke bescheiden, ruim 1900 oorkonden (CG1), als literaire teksten (CG2), de belangrijkste Jacob van Maerlants Der naturen bloeme en Scolastica, en het Kopenhaagse Leven van Sente Lutgart. Niet uit de typografische editie overgenomen zijn de alfabetische (woord)index en de index naar (woord)frequentie van W. Pijnenburg. Indices zijn: Artikelen, Informatieve tekst, Middelnederlandse tekst, Middelnederlands retrograde (Pijnenburgs retrograde index, waarmee je kunt zien wat op wat rijmt) en Plaats van herkomst.

In CG1 mis ik de index Datum, al was het maar omdat het ambtelijk Corpus Gysseling chronologisch geordend is op achtereenvolgens: jaar, maand en dag: 1297 september 13. Stel dat ik zou willen weten welke ambtelijke bescheiden uit het jaar 1297 dateren, dan moet ik ofwel bladeren tot ik er ben, ofwel zoeken via de werkbalk: knop Zoekvenster {problem}→ Gedetailleerd → Datum → twee keer 1297 invullen en 102 resultaten in ontvangst nemen, waaronder een stuk of wat blindgangers. Liever had ik gezien dat het programma mij na het invoeren van 1297 in een indexvenster Datum rechtstreeks naar de eerste oorkonde uit dat jaar zou brengen: nr. 1559, Zieriksee 1297 januari 10.

[p. 18]

Terzijde, het programma suggereert via Zoekvenster → Algemeen → CG1 aanklikken → indexvenster rechtsonder → datum ... dat er een datum-index op het CG1 bestaat. Maar als men via deze index zoeken wil, crasht men: ‘Dit programma heeft een ongeldige bewerking uitgevoerd’ enz.

Behalve het Corpus Gysseling bevat de cd-rom Middelnederlands een schat aan literaire teksten, meestal in kritische editie, verdeeld over twee Boeken: Rijm en Proza. De namen spreken voor zich. Tussen de tweehonderd berijmde teksten vinden we zo'n beetje alle klassiekers, klein en groot, van de Abele spelen tot en met de Wrake van Ragisel, alle Brabantsche Yeesten en de complete Spiegel Historiael incluis. Tot op heden tastte ik slechts een keer echt mis: de Middelnederlandse boerden... De teksten zijn - als de lengte dat vereist - omwille van hun hanteerbaarheid in moten van ruim 1000 regels gehakt. Ook het corpus prozateksten - 90 in getal - van het Amsterdams Lectionarium tot en met de Zuidnederlandse Historiebijbel - inclusief een aantal delen uit de Verzameling van Middelnederlandse Bijbelhandschriften, beter bekend als het Corpus C.C. de Bruin - is zeer compleet. Alle teksten worden voorafgegaan en in een benedenscherm gevolgd door een informatielabel, waarin alle - van hyperlinks naar het boek Bouwstoffen voorziene - relevante gegevens over Tekst, Bron en Editie vermeld staan.

Die rijm- en prozateksten zitten - anders dan het geval is met de Patrologia Latina Database, van waaruit je maar met hele kleine beetjes tegelijk kunt kopiëren - aangenaam los. Met wat knippen en plakken, zoeken en vervangen, kun je bij wijze van spreken van elke rijmen prozatekst een eigen werkeditie maken.

Het grote verschil tussen een typografisch woordenboek en een digitaal woordenboek is de meegeleverde zoekmachine. CompLex3 is een zeer krachtige, alle boeken overziende zoekmachine, waarmee zowel ‘algemeen’ als ‘gedifferentieerd’ gezocht kan worden, met jokers: ? (één letter) en * (meerdere letters); case (in)sensitive: ‘jan’ versus ‘Jan’; en met logische operatoren: <en>, <of>, <niet>. Hiermee kun je de spreekwoordelijke naald in de hooiberg vinden, als je maar weet naar welk woord je zoekt, en welke spellingvarianten het gezochte woord kan vertonen. Het gevonden woord c.q. de gevonden woorden worden in het tekstvenster met een goed zichtbare rode rechthoek omkaderd, en de eerste hit staat desgewenst op de bovenste regel van het scherm. Het geometrische midden van het scherm zou nog mooier geweest zijn.

Op zoek naar rode ridders? Fluitje van een cent. Zoek de string: ‘ro* r?dder*<of>r?dder* rode*’, en de kans dat je er een ontsnapt is klein. Die ? is voor een eventuele West-Vlaamse ‘Rode Rudder’, de * voor ‘riddere/rid-

[p. 19]

ders/ridderen’. Zo nodig kun je met een hekje # en een cijfer de tekenafstand definiëren: #1 betekent dat de woorden naast elkaar moeten staan, met #2 mag er een woord tussen staan, enzovoort.

Een ander voorbeeld. Stel je bent geïnteresseerd in spreekwoorden. Welke spreekwoorden kun je waar in het MNW vinden? Zoek case insensitive in de index Woorden naar ‘spreekw’ en je kunt 292 vindplaatsen doornemen.

Het is even wennen, maar het went sne]. Als je alle toeters en bellen van het (zoek)programma activeert, krijg je in het resultaatvenster het totale aantal hits en het aantal hits per tekst en/of per moot. Met gebruikmaking van de minder sterke optie Lokaal zoeken - die anders dan de gebruiksaanwijzing meldt wel degelijk wildcards kent - kan zo nodig verder gezocht worden. Zeer vermeldenswaard tenslotte is de mogelijkheid om aantekeningen in de artikelen en teksten te maken. Maar voordat men daaraan begint, moet men eerst de handleiding(en) lezen om te weten hoe de door de gebruiker toegevoegde aantekeningen bewaard worden.

Deze bespreking is niet volledig in zijn opsomming en uitleg van wat de cd-rom Middelnederlands allemaal vermag. Waar het hart vol van is ... heb ik het vooral gehad over datgene wat mij het meest aanspreekt: de rijkdom aan teksten en de combinatie van snelheid en grondigheid waarmee je daarin kunt zoeken, met de zekerheid dat je niets over het hoofd ziet als je je zoekopdracht goed formuleert. Met een tekst op het scherm is het doenlijk elk enigszins minder bekend woord via de MNW-index Woord op te roepen, en dat kan vele onverwachte resultaten opleveren, zoals mij de afgelopen weken/maanden gebleken is.

De cd-rom Middelnederlands kwam tot stand dankzij prof. dr. P.G.J. van Sterkenburg (directeur Instituut voor Nederlandse Lexicologie, en initiatiefnemer), de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (subsidiegever), en INL-eindredacteur lic. D. Geirnaert. De software werd geleverd door AND. Uitgever is Sdu Uitgevers/Standaard Uitgeverij, Den Haag/Antwerpen 1998.

De boekhandelprijs is ƒ 450, rechtstreeks bij de Sdu (telefoonnummer helpdesk 070-3789882) besteld betaalt u ƒ 395. Geen geld voor zo'n formidabele cd-rom, en een schijntje vergeleken met wat het typografische MNW moe(s)t kosten.

Cd-rom Middelnederlands. Woordenboek en teksten. Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Den Haag/Antwerpen, Sdu Uitgevers/Standaard Uitgeverij, 1998. Prijs: ƒ 395 / BEF 7600. ISBN: 90-75566-90-5; NUGI: 943/050
Deze bespreking verscheen eerder in Neder-L. Elektronisch tijdschrift voor de neerlandistiek [9903.09]; het Internet-adres van Neder-L: http://baserv.uci.kun.nl/~salemans.