Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 9

Adriaan van der Hoop jr. (1802-1841): een romanticus in de krant

Op 19 juni 1802 stelt Adriaan van der Hoop de lezers van de Rotterdamsche Courant op de hoogte van de geboorte van zijn derde kind: ‘Heden verloste myne Huisvrouw, MARIA ROCHUSSEN, van een welgeschapen ZOON.’ In 1841, negenendertig jaargangen later, verschijnt in dezelfde krant de overlijdensadvertentie van Adriaan junior.¹ Op de ochtend van 4 november 1841 stierf de dichter in zijn huis aan de Glashaven. In de rubriek met plaatselijk nieuws bericht de krant:

‘[...] overleed alhier, in slechts negen en dertigjarigen ouderdom, ten gevolge eener kwijnende ziekte, de heer A. van der Hoop Jr., ridder der orde van den Nederlandschen Leeuw, correspondent der tweede klasse van het Koninklijk Instituut, lid der Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde te Leyden, enz. Van der jeugd af was hij een ijverig beoefenaar der nederduitsche poëzij en letterkunde, die hij dan ook met talrijke voortbrengselen zijner levendige en vlugge pen verrijkt heeft, velen waarvan hem een eervollen rang onder onze oorspronkelijke Dichters en Letterkundigen, en onder de gelukkige navolgers van buitenlandsche vernuften, verworven hebben.’

De krant beschouwt in 1841 zijn dood als vermeldenswaardig nieuws en lijkt er geen moeite mee te hebben Van der Hoops reputatie positief te beschrijven. De lezer kende hem als een belangrijke figuur in het culturele leven van de stad. In bijeenkomsten van allerlei verenigingen en genootschappen trad hij op als spreker. Vaak droeg hij voor uit eigen werk en jarenlang zat hij in het bestuur van het letterkundige genootschap Verscheidenheid en Overeenstemming. Zijn naam prijkte in allerlei tijdschriften en jaarboekjes, waarin hij veel gedichten publiceerde. Dat Van der Hoop de anonieme criticus was die in verscheidene tijdschriften de roem van gevestigde auteurs (onder wie Beets en Tollens)² aantastte, wisten natuurlijk maar weinigen. Veel meer Rotterdammers konden zich wellicht nog herinneren hoe tien jaar daarvoor, in 1831, de boekwinkel van Smit door lezers was bestormd toen zijn gedicht De kanonneerboot uitkwam; of hoe het publiek hem in 1835, na de opvoering van zijn treurspel Johanna Shore, uitbundig had toegejuicht.³ Maar is er anno 1991 een lezer van het Rotterdams Dagblad die zich bij de naam Van der Hoop jr. iets kan voorstellen?

Niettemin is over de preciese betekenis van Adriaan van der Hoop jr. voor de Nederlandse literatuurgeschiedenis het laatste woord nog niet gezegd. Neerlandici stellen het meest belang in de vraag in hoeverre hij echt een typische romanticus was. Voor de oplossing van dit probleem moet zijn oeuvre grondig geanalyseerd worden. Bijna even interessant is in dit opzicht hoe de tijdgenoot

1 Zie Rotterdamsche Courant 6-11-1841, nr. 134.

2 Zie voor de weinig hartelijke betrekkingen van Van der Hoop jr. met Beets en Tollens: G. van Rijn, Nicolaas Beets. Dl. 1: Rotterdam [1910], pp. 492-509; G.W. Huygens, Hendrik Tollens, de dichter van de burgerij. Een biografie en een tijdsbeeld. Rotterdam [etc.] 1972, pp. 204-207 en 236-238; Peter van Zonneveld, ‘Nicolaas Beets over Adriaan van der Hoop’. In: Nieuw letterkundig magazijn 3 (1985) 1, pp. 19-20.

3 Volgens F.H. Greb in ‘Ter nagedachtenis van Adriaan van der Hoop, Jr.’ in diens Lente en herfst. Verspreide en nagelaten dichtloveren. Rotterdam 1842, pp. X en XIV.

[p. 38]

Portret van A. van der Hoop jr. uit de Muzenalmanak voor 1832.

op zijn werk reageerde. En in deze receptie speelt ook de krant een rol.

Onbekend was tot nu toe zijn positie als de meest besproken auteur in de Nederlandse dagbladkritiek in de eerste helft van de vorige eeuw. In de jaren 1830-1842 publiceren de dag-, nieuws- en weekbladen minstens 29 recensies van 20 titels van hem. Dat is meer aandacht dan iemand als Van Lennep of - laat staan - Beets op dat moment van journalisten kreeg. Vooral de Arnhemsche Courant, de Bredasche Courant en de Utrechtsche Courant reageren op zijn werk; om welke critici het gaat, valt evenwel zelden te achterhalen.

Elf van de twintig besproken titels hebben te maken met de Belgische Opstand en worden besproken in de jaren 1830-1832, in zestien recensies. Gezien de Belgische dreiging is het niet verbazend dat de dagbladcritici Van der Hoops anti-liberalisme en nationalisme luid prijzen. De strekking van gedichten als De kanonneerboot en De tiendaagsche veldtocht kan in de kranten op aller bijval rekenen.⁴

De dagbladkritiek van destijds zag deze politieke poëzie niet als romantisch. Deze gedichten vertonen in hun gerichtheid op de gemeenschap of tenminste op het nut van het individu voor die gemeenschap, op de positieve kanten van heden en verleden, en in hun verheerlijking van God, vorst en vaderland eerder kenmerken van de Biedermeier-literatuur.⁵ De Utrechtsche Courant typeert de functie van Van der Hoop in deze tijden kernachtig: ‘[...]; wat Körner in 1813 voor Duitschland was, dit is van der Hoop in 1831 voor OudNederland.’⁶ De krant noemt hem een volksdichter. Dat is zeker geen gangbare kwalificatie van een hemelbestormende individualistische romanticus. Daarbij: in de ‘Proeven van Noordsche poezij’ uit Van der Hoops bundel Poëzy (1830) zijn al romantische trekken te bespeuren, maar dit boek lieten de dagbladcritici onbesproken!

Komt de romantiek in de overige recensies ter sprake? De Utrechtsche Courant refereert in een bespreking van Hugo en Elvire aan Van der Hoops bekendheid met het werk van de ‘romantische school’.⁷ In De Onpartijdige valt te lezen: ‘Het Leyden ontzet van Van der Hoop heeft vele en schitterende verdiensten; hij is beurtelings stout en nieuw, schoon wel eens triviaal, iets dat de romantikers onzer dagen maar al te dikwerf zijn.’⁸ Slechts een enkele dagbladrecensent associeert Van der Hoop dus expliciet met de romantiek, niet per se in gunstige zin. Wel onmiskenbaar positief betitelt de Utrechtsche Courant Van der Hoop al in 1832 als ‘den Byron onzer letterkunde’.⁹ Byron afficheerde men toen als romanticus,¹⁰ maar eigenaardig is de vergelijking met deze revolutionair wel: Van der Hoop openbaarde zich immers als een romanticus van conservatieve snit. Het liberale blad De Onpartijdige moet niets van zijn absolutistische opvattingen hebben; zelfs de behoudende Bredasche Courant vindt dat hij zich in Warschau kritischer had kunnen opstellen tegenover het gedrag van de Russische keizer in de opstand van de Polen.¹¹ Ook in de krant, evenals in de tijdschriften, figureert Bilderdijk als leermeester van Van der Hoop - zonder dat de recensenten hier wijzen op overeenkomsten in het romantische vlak.¹²

In een nog steeds classicistisch georiënteerde literatuur heeft het nieuwe tijdens deze periode met de opkomst van de romantiek te maken. Op twee plaatsen brengt men Van der Hoop onmiskenbaar in verband met iets nieuws. De Avondbode verklaart in 1838 dat het gedicht ‘De brandmerk’ in de bundel Het klaverblad ‘eenigszins in den nieuweren Franschen geest geschreven, eenen smartvollen indruk achterlaat, toch tevens krachtvol en gloeijend van echt dichterlijk gevoel is.’¹³ Auguste Clavareau ontdekte al in 1832 het nieuwe in Warschau, onder andere een grote variatie in toon en vorm.¹⁴

In de dagbladrecensies van Van der Hoops werk komen we dikwijls opmerkingen over vormvrijheid, gevoel en de rol van het verschrikkelijke tegen. Een grotere aandacht voor deze drie aspecten was inherent aan de literatuur uit de romantiek en werd niet altijd enthousiast begroet. De Bredasche Courant en de Utrechtsche Courant, bijvoorbeeld, hebben moeite met het verschrikkelijke en het onzedelijke in Müllners treurspel dat als basis diende van Hugo en Elvire: zij waarderen het dat Van der Hoop die elementen in zijn versie heeft afgezwakt.¹⁵ De Utrechtsche Courant verwijst naar, onder anderen, Horatius en Boileau en bekritiseert Van der Hoops vrijheden in taal en stijl.¹⁶ Een criticus in de Bredasche Courant ziet hem zondigen tegen de (classicistische) eis van waarschijnlijkheid, maar beoordeelt

4 Zie o.a. de Bredasche Courant 27-2-1831, nr. 41; Arnhemsche Courant 1-10-1831, nr. 124, De Atlas 2-10-1831, nr. 35 en het Journal de la Haye 1-5-1832, nr. 104.

5 Zie Peter van Zonneveld, ‘Verlichting, Biedermeier en Romantiek’. In: De Gids 146 (1983) 10, p. 742.

6 Utrechtsche Courant 5-8-1831, nr. 93.

7 Utrechtsche Courant 10-2-1832, nr. 18.

8 De Onpartijdige 18-8-1833, nr. 89. Het Journal de la Haye bezigt het woord ‘romantique’ in een samenvatting van de inhoud van Van der Hoops Warschau en spreekt over de zesde zang in dit gedicht als: ‘Tableau romantique de la mort de Pauleska, fille polonaise et d'Iwan, cavalier russe’. Hier heeft de term ‘romantisch’ vermoedelijk geen literairhistorische lading en wordt het woord gebruikt in de betekenis van ‘verdicht’, ‘dichterlijk’ (vlg. W. van den Berg, De ontwikkeling van de term ‘romantisch’ en zijn varianten in Nederland tot 1840. Assen 1973, p. 315, noot 12).

9 Utrechtsche Courant 10-2-1832, nr. 18.

10 Zie W. van den Berg, De ontwikkeling van de term ‘romantisch’ en zijn varianten in Nederland tot 1840. Assen 1973, p. 236.

11 Zie De Onpartijdige 18-8-1833, nr. 89 en de Bredasche Courant 31-7-1832, nr. 181. De Arnhemsche Courant, in 1833 nog niet zo in de oppositie als in later jaren, ergert zich niet aan de politieke opstelling van de dichter in Warschau (31-10-1833, nr. 130).

12 Zie Arnhemsche Courant 1-10-1831, nr. 124; Utrechtsche Courant 10-2-1832, nr. 18 en Bredasche Courant 3-8-1833, nr. 184. Binnen het romantiek-concept gold Bilderdijk toen nog niet als romanticus: zie W. van den Berg, ‘Kanttekeningen bij de letterkundige Romantiek’. In: De negentiende eeuw 8 (1984) 2, p. 70 (noot 60).

13 De Avondbode 15-1-1838, nr. 52.

14 Journal de la Haye 12-11-1832, nr. 271: ‘Ce n'est plus un poème de par la volonté d'Aristote, coupé par chants exactement égaux, et dans un rhythme parfaitement uniforme en classiquement monotone: ce sont des tableaux pleins de vie et de mouvement, pleins de force et de coloris, d'un style varié dans ses tons et dans ses formes.’

15 Bredasche Courant 24-1-1832, nr. 20 en Utrechtsche Courant 102-1832, nr. 18.

16 Utrechtsche Courant 13-7-1832, nr. 84.

[p. 39]

Foto uit W. Wijnaendts van Resandt, Het geslacht Van der Hoop uit Scherpenzeel te Arnhem, Amsterdam, Rotterdam, Groningen en elders. [Z.pl.] 1926, p. 171.

de rol van het gevoel in Johanna Shore daarentegen positief.¹⁷

Benadrukt De Avondbode het gevoel in de bundel Het klaverblad, ook in een recensie van het gedicht De winterharp wordt de emotie geaccentueerd. In een bespreking van Van der Hoops Napoleon wordt de dichter gezien als vervuld van een ‘hoogere geest’ en bijna beschouwd als een soort ziener wiens poëzie buiten-menselijke dimensies heeft (‘heilige beeldspraak’) en het produkt is van ‘hetgeen men inspiratie noemt’.¹⁸ De Avondbode koestert in relatie tot Van der Hoop een duidelijk romantisch beeld van het dichterschap.¹⁹

Mijn conclusie is dat het merendeel van de dagbladcritici zich concentreerde op zijn niet-romantisch werk. Zijn vaderlandse poëzie werd in de krant vaker en positiever besproken dan zijn latere werk. Ontdekten de recensenten romantische trekken in zijn poëzie en toneelwerk, dan stonden ze daar in de regel weinig welwillend tegenover, met uitzondering van de critici in De Avondbode. De waardering of afkeuring van Van der Hoops werk werd in de dagbladpers meer door classicistische dan door romantische maatstaven bepaald. Opvallend is bovendien dat het gedicht dat de literatuurhistorici tegenwoordig met nadruk naar voren schuiven als echt romantisch en typerend voor Van der Hoop, De renegaat (1838), door de kranten niet gerecenseerd werd. Ook besprekingen van ander als romantisch te boek staand werk van hem, bijvoorbeeld het toneelstuk Han van Ysland en het noodlotsdrama De horoskoop, heb ik in de dagbladpers niet gevonden.

Na zijn overlijden werd er in de krant weinig meer over Adriaan van der Hoop jr. geschreven. In 1842 signaleert het Journal du Limbourg de verschijning van de bundel Hy is niet meer! Weemoedstonen, gedichten ter nagedachtenis aan de jonggestorven schrijver door G.Th. Mohrman, en bespreekt de krant zijn postume Lente en herfst. Verspreide en nagelaten dichtloveren.²⁰ Meer dan een eeuw later - ik pretendeer niet volledig te zijn - gedenkt het dagblad De Waarheid de 175ste geboortedag van de auteur. In een warrig artikel wordt hij afgeschilderd als een typisch bourgeois-slachtoffer van eigen conservatisme: de ware weg naar de vooruitgang heeft hij niet gezien.²¹ De NRC, ten slotte, geeft G.W. Huygens in 1965 ruimte voor het geven van biografische informatie over Van der Hoop jr., die Huygens mist in de herdruk van De renegaat.²² Hoe het tegenwoordig met de belangstelling van de krant voor Adriaan van der Hoop jr. staat, laat zich raden. Welk dagblad heeft er aandacht besteed aan zijn 150ste sterfdag?

Korrie Korevaart

17 Zie de Bredasche Courant resp. 3-8-1833, nr. 184 en 14-2-1835, nr. 38.

18 De Avondbode resp. 15-3-1838, nr. 103 en 18-12-1840, nr. 962.

19 Vgl. C. de Deugd, Het metafysisch grondpatroon van het romantische literaire denken. De fenomenologie van een geestesgesteldheid. Groningen 1966, pp. 51-91. De Avondbode stond onder de redactie van de literator C.G. Withuys, wiens eigen poëzie ook romantische trekken vertoonde. Hij schreef vermoedelijk de recensie van De winterharp in De Avondbode.

20 Zie Journal du Limbourg resp. 22-1-1842, nr. 18, 18-3-1842, nr. 65 en 11-11-1842, nr. 267.

21 K.B., ‘Bij de 175ste geboortedag van Adriaan van der Hoop jr.’. In: De Waarheid 8-6-1977.

22 G.W. Huygens, ‘Een Rotterdamse dichter en zijn Renegaat’. In: NRC 7-8-1965.

[p. 40]