Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 36

[p. 192]

August Willemsen
Manuel Bandeira (1886-1968)

Historisch gezien de eerste van de ‘grote drie’ van de moderne Braziliaanse poëzie, is Manuel Carneiro de Sousa Bandeira, na Drummond de Andrade en Cabral de Melo Neto, nu de laatste die in Nederlandse vertaling verschijnt. Geboren in Recife, de hoofdstad van de noordoostelijke staat Pernambuco, zag Bandeira zich door tuberculose gedwongen in 1904 een studie architectuur op te geven. Van 1913-1914 verbleef hij in een sanatorium in Zwitserland, waar hij Paul Éluard leerde kennen en experimenteerde met vrije versvormen, die hij als eerste in Brazilië zou toepassen. Na terugkeer in zijn land vestigde hij zich in Rio de Janeiro.

Zijn debuut, A cinza das hor as (De as der uren, 1917), weerspiegelt de parnassianistische esthetiek. Met zijn derde bundel, O ritmo dissoluto (Het ontbonden ritme, 1924), bekeert hij zich tot het in 1922 losgebarsten Modernismo, waarmee hij zich overigens nooit helemaal heeft geïdentificeerd, vooral niet wat betreft het iconoclastische aspect van de eerste fase. In het jaar 1930, dat de tweede fase inluidt, verschijnt Bandeira's vierde en meest representatieve bundel, Libertinagem (Vrijbuiterij). Hiermee zijn de thema's aangegeven die zullen worden verdiept en gevarieerd in zijn latere werk: Estrela da manhã (Morgenster, 1936), Lira dos cinqüent'anos (Lier der 50 jaren, 1940), Belo Belo (Schoonheid Schoonheid, 1948), Opus 10 (1952) en Estrela da tarde (Avondster, 1958), dat bij herdruk in 1963 werd uitgebreid met vier gedichten onder de titel Voorbereiding op de dood, zijn laatste gepubliceerde poëzie.

Bandeira heeft in zijn werk nooit een geheim gemaakt van de tuberculose die zijn leven een andere wending gaf (‘Pneumothorax’). Het thema van ‘een leven dat had kunnen zijn en dat niet was’ is uitdrukking van een diepgeworteld frustratiegevoel, van het besef van onbereikbaarheid van het verlangde, van de behoefte aan vlucht uit de als te eng ervaren werkelijkheid. Dezelf-

[p. 193]

de ziekte is uiteraard verantwoordelijk voor het thema van de dood - een dood als dagelijkse metgezel. Dit is waarschijnlijk mede bepalend (omdat immers jaren lang elk gedicht zijn laatste kon zijn) voor de toon van zijn oeuvre, die is zoals hij zich zijn laatste gedicht wenste: teder, sprekend ‘van de eenvoudigste en minst nadrukkelijke dingen’. Tot deze dingen behoort ook zijn kindertijd in Recife, die hij oproept in enkele onvergetelijke gedichten en die hem veelvuldig brengt op het oude thema ubi sunt (‘In diepe slaap’). Sommigen zien in Bandeira's werk in wezen één meditatio mortis. Deze aanwezigheid van de dood én de frustrerende onbereikbaarheid van juist de meest alledaagse dingen, hebben bij Bandeira geleid tot een intense en tedere aandacht voor voorwerpen en details die zelden eerder onderwerp waren geweest van serieuze poëzie (‘Appel’, en vooral ‘Ets’, het zwart-op-wit dat, zoals Mallarmé wilde, niet verduidelijkt maar juist verhult: de tekst, de betekenis, het schaamhaar, het vrouwelijk geslachtsorgaan tijdens de menstruatie).

Bandeira's onnadrukkelijke lyriek, nooit sentimenteel noch ‘verheven’, dank zij zijn feilloos, van de parnassianisten geërfd maatgevoel, en dank zij zijn scepticisme en de afwezigheid van elke metafysica, is op het eerste gezicht ‘makkelijk’. Maar zo dit hem gemaakt heeft tot een van Brazilië's meest geliefde moderne dichters, zo bestaat anderzijds in de literaire kritiek een neiging tot onderschatting. Het gevaar is namelijk dat men ‘er overheen leest’, dat men niet ziet hoe veel artistiek raffinement deze vlot lezende verzen verbergen. De grote indruk die uitgaat van ‘In diepe slaap’, bij voorbeeld, is vooral toe te schrijven aan de constructie in twee delen met parallelle fragmenten, waardoor verleden en dood worden geïnfiltreerd in het heden en in het leven. Slechts zelden stuit de lezer op interpretatieproblemen, zoals in het bovengenoemde ‘Ets’. Overheersend is een toon van milde ironie, in eenvoudige, vaak colloquiale woordkeus.

Deze soms speelse, haast altijd bedrieglijke eenvoud, is Bandeira's meesterschap, inherent aan vrijwel alles wat hij schreef. Daardoor, en doordat hij op die wijze uitdrukking gaf aan een

[p. 194]

aantal universele thema's, waarvoor men geen tuberculose gehad hoeft te hebben om ze te kunnen navoelen, is zijn werk onafhankelijk van stromingen en generaties, en, tot nu toe, onaangetast door de corrosie van de tijd.