Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 36

[p. 1]

[Nummer 1]

Theo Hermans
Craig Raine: het oog van de marsbewoner

Enkele maanden geleden verscheen The Penguin Book of Contemporary British Poetry, de eerste Penguin-inventaris van de moderne Britse poëziewereld sinds Alfred Alvarez' ophefmakende bloemlezing The New Poetry uit 1962. In hun inleiding onderscheiden de samenstellers, Blake Morrison en Andrew Motion, vier hoofdgroepen die in de loop van de laatste vijftien à twintig jaar een vernieuwende werking hebben uitgeoefend op de poëzie in Groot-Brittannië. Behalve een niet duidelijk omschreven aantal auteurs die teruggekeerd zijn naar het langere verhalende gedicht, wijzen Morrison en Motion meer speciaal op drie, ten dele geografisch bepaalde groepen die ieder op hun manier voor nieuwe en verrassende impulsen hebben gezorgd. Zowel de Noordierse school (de bekende Seamus Heaney voorop, verder Derek Mahon, Michael Longley, Paul Muldoon) als de in Noord-Engeland gevestigde groep (Tony Harrison, Jeffrey Wainwright, Douglas Dunn - de laatste is feitelijk een Schot maar hij woont al jaren in Hull) geven blijk van een sterk gevoel van culturele en sociale eigenheid. Naast deze twee groepen staan enkele dichters die pas zeer onlangs, tegen het eind van de zeventiger jaren, op het voorplan zijn gekomen en de op het eerste gezicht zonderlinge benaming ‘The Martian School’, de school der marsbewoners, hebben meegekregen. De naam werd bedacht door de poëziecriticus van de Sunday Times, James Fenton, en verwijst naar het titelgedicht van Craig Raines tweede bundel, A Martian Sends a Postcard Home (1979), waarin de doordeweekse wereld om ons heen wordt bezien en beschreven vanuit het standpunt van een marsmannetje. Behalve Craig Raine wordt ook Christopher Reid, auteur van Arcadia (1979) en Pea Soup (1982), als een ‘Martian’ beschouwd.

De dichter Craig Raine, geboren in het graafschap Durham in 1944, woont en werkt in Oxford. Zijn debuutbundel The Onion,

[p. 2]

Memory (Oxford UP 1978; 84 blz.) werd bijzonder gunstig gewaardeerd. Een jaar later bracht A Martian Sends a Postcard Home (Oxford UP; 46 blz.) de volledige bevestiging van Raines talent. Sindsdien verscheen nog A Free Translation (Edinburgh, Salamander 1982; 29 blz.), zes gedichten telkens bestaande uit korte, drieregelige strofen - een vorm waarvan Raine zich voordien niet had bediend, zodat de critici zich hebben afgevraagd of er mogelijk een koerswijziging op til is. De toekomst zal het zeggen.

Het programmatische openingsgedicht ‘A Martian Sends a Postcard Home’ uit de gelijknamige bundel is alleszins typerend voor Raines poëtische benaderingswijze. Het maakt gebruik van een quasi-naïeve, schijnbaar niet-begrijpende invalshoek om tamelijk alledaagse dingen en toestanden op een ongewone manier te belichten en door middel van metaforen en verpersoonlijkingen in hoge mate te vervreemden. De lezer wordt gedwongen het beschrevene te reconstrueren aan de hand van een reeks beelden en associaties die het gewone er ineens onvertrouwd doen uitzien en de gebruikelijke interpretaties en samenhangen veronachtzamen. Aan de basis van het hele proces ligt een scherpe en onbevangen waarneming, die aan een bijna kinderlijke fantasie wordt gekoppeld en met afgemeten vaardigheid onder woorden wordt gebracht. Voorin de bundel A Martian... staat bij wijze van motto een stukje uit een brief van James Joyce waarin deze een gelijksoortige vervreemdingstechniek toepast. De passage laat zich als volgt vertalen:

‘Onderweg zie je in één van die wagens te komen, spoorwagons geheten, die zich achter de locomotief bevinden. Je doet dit door een deur te openen en jezelf en je koffer voorzichtig het compartiment in te katapulteren. Een man in een kantoortje zal je in ruil voor wat geld een stuk karton overhandigen. Als je het aandachtig bekijkt, zul je het woord “Parijs” erop gedrukt zien staan; dat is de naam van de halte hier. In het rijtuig zijn er banken waar je op kunt zitten, maar je mag niet uitstappen terwijl het in beweging is, want dan loop je kans dat je achtergelaten wordt. Nu, moge de Almach-

[p. 3]

tige God je zegenen en je in staat stellen al de instructies die ik je vanmiddag gegeven heb, uit te voeren...’ (Joyce aan F. Budgen, juli 1920)

Humor en een zekere ironie zijn niet te verwaarlozen elementen in de poëzie van Craig Raine en zij hebben allicht bijgedragen tot zijn onmiddellijk succes. Anderzijds slaagt hij erin ook ernstige en zelfs tragische onderwerpen doeltreffend te behandelen door via perspectiefverschuivingen een emotie des te pakkender te suggereren. In het gedicht ‘Oberfeldwebel Beckstadt’ contrasteert de huiselijke en menselijke dimensie van de laatste strofen met de onwezenlijke gevoelloosheid in het voorafgaande gedeelte van het gedicht. ‘De man die pijn uitvond’ is op een omgekeerd perspectief gebouwd: iemand die op voorhand zijn eigen terechtstelling beschrijft alsof het een ander betrof.

Een laatste punt. Doordat Raine het vaak over heel alledaagse dingen heeft, zijn vele van zijn gedichten sterk aan plaats en cultuur gebonden. Soms geeft dat aanleiding tot mooie vertaalproblemen. Twee voorbeelden kunnen hier volstaan. Het gedicht ‘Een marsbewoner stuurt een briefkaart naar huis’ begint met het woord ‘Folianten’. In het Engels staat er echter: ‘Caxtons’. De term verwijst naar de Engelse drukker William Caxton (1422?-1492); hier is hij als soortnaam gebruikt: een door Caxton gedrukt boek. In het Nederlands is zo'n term nietszeggend, vandaar dat een gooi werd gedaan naar een verwant bibliografisch woord. In de laatste strofe van ‘Een studie van vijf centimeter ivoor’ staat er in het Engels: ‘Cups commemorate the War / of Jenkins' Ear’ - een verwijzing naar een even onbenullig als ongelukkig incident in 1738, dat het jaar daarop tot een gewapend conflict tussen Groot-Brittannië en Spanje leidde. In de Nederlandse versie herdenken de kopjes de Keteloorlog, naar een soortgelijk voorval in de geschiedenis van de Lage Landen (1784), dat voor de Nederlandstalige lezer hopelijk herkenbaarder is en bovendien in de context de gewenste associaties te voorschijn roept.