Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 35

[p. 1052]

Gememoriseerd en vergeten

In het verhaal Een gouden beker (Uitg. Querido, Amsterdam, '82) van Alfred Kossmann sterft de hoofdfiguur wel een tiental keren, telkens een verschillende dood. Of is het maar één enkele dood die in andere gedaanten terugkeert? En is de man in feite wel dood, of is hij dood geweest? Dergelijke ongewone vragen dringen zich op tijdens en na de lektuur van dit korte, maar uitermate boeiend boekje. Het verhaal vangt als volgt aan:

‘Er ligt veel rommel langs de weg’ zei de man. ‘Moeilijk te zien in dit rare licht. Maar nogal gruwelijk, is het niet? Lijken in de gekste uniformen, dode paarden, en al dat gebutste en verfrommelde wapentuig. Eigenaardig. Ik onderscheid toch een tank, zou ik denken, en wat kun je daar tegen doen met een antieke voorlader? Ik heb bovendien pijn. Ze hebben me verteld dat ik geen pijn zou hebben.’ ‘Je hebt geen pijn’ zei de begeleider. ‘Dat is verbeelding. Maar als het zo was... Kijk eens naar jezelf! Je loopt op verbrijzelde benen en je ingewanden hangen uit je buik. Zou je daar iets van mogen voelen of niet?’ (p. 5).

Hiermee zijn de belangrijkste personages geïntroduceerd: een man, met de voornaam Jan (p. 6) en een mysterieuze begeleider die hem met zijn leven(s), maar vooral met zijn sterven zal konfronteren. De man beschrijft zichzelf als een dertigjarige dorpsschoolmeester met aanvankelijk homoseksuele neigingen (p. 15), die in de oorlog werd gedood door een ontploffende granaat (p. 11). Hij bevindt zich nu in een vreemd landschap aan de boord van een rivier in het gezelschap van de begeleider. Het eerste wat hem daarbij opvalt is dat het spookachtige (maan)licht van geen lichtbron afkomstig lijkt te zijn (p. 6), terwijl de hele omgeving doods is (p. 10). En alhoewel hij afgrijselijke verwondingen aan buik en benen heeft opgelopen, weet hij niet zeker of dat wat hij voelt nog wel pijn is (p. 7). De begeleider wijst erop dat het enkel de ‘idee van pijn’ is die hem nog is bijgebleven (p. 7). Hij stelt de man dan ook voor om uit een gouden beker, een slok water uit de rivier te nemen, waarna ook deze ‘pijnidee’ vergeten zal zijn (p. 7). Bovendien spreekt hij ook niet over lopen, want de benen van de gesneuvelde man zijn immers helemaal verbrijzeld, maar over de ‘idee van lopen’ die de man wellicht nog niet helemaal kwijt is (p. 8). Hij voorspelt de man dat hij na het drinken van een slok water - of is het wijn? - zelfs de ‘idee van schoolmeester’ zal vergeten zijn (p. 8). Tevens heeft de begeleider het over de ‘idee van leven’ (p. 14).

Je hoeft je dan niet meer af te vragen of je in een of andere eeuw schoolmeester bent geweest. Voor mij is dat, ik zeg het je eerlijk, ook heel wat gemakkelijker. Ik raak in de war bij deze manier van denken. Vooruit en achteruit in de tijd, het is net zo iets als dat lopen van ons op verbrijzelde benen, een idee. Ik heb geen tijd of alle tijd, wat op hetzelfde neerkomt. (p. 8-9).

Beide mannen bevinden zich dus in een vreemdsoortig, ijl landschap dat ‘onbestaanbaar bestaat’ (p. 14) en in een tijdeloze toestand waarin enkel nu-momenten zijn; vandaar ook dat de begeleider alle moeite heeft om zich anders dan in de grammatikale tegenwoordige tijd uit te drukken. Hij beweert dat de man niet in één bepaalde oorlog is gesneuveld, maar in alle (p. 9), terwijl de man in kwestie het betreurt dat hij dood is, zonder te hebben ervaren wat ‘doodgaan’ eigenlijk was (p. 11). Hieruit blijkt dat het sterven zelf hier

[p. 1053]

niet tot de bewuste ervaringswereld van de mens wordt gerekend.

De man weigert aanvankelijk een slok van de gouden beker te nemen en doet enkel alsof (p. 10). Hij durft immers niet zo goed te drinken, aangezien de uitwerking heel bijzonder is; men vertelt namelijk wat men vergeet (p. 10) en bestaat nog enkel als ‘niet-aanwezige’ (p. 12). Ook wordt de inhoud van de beker, afkomstig uit de rivier, gelijkgesteld met de tijd. Wanneer de man weigert te drinken zegt de begeleider: ‘Je verspilt kostbare tijd of water of wijn, hoe je het noemen wilt, (...)’ (p. 17). Hij tracht de situatie van de onbegrijpende man als volgt uit te leggen:

Er is tijd en niet-tijd, hoewel niet-tijd er niet kan zijn. Dat laten we buiten beschouwing. Jij bevindt je tussen tijd en niet-tijd in. Je bent ergens, hier aan deze rivier bijvoorbeeld, en je ligt ook op dat slagveld. Je leven is afgesloten en het is er nog, zij het als idee van leven, wat het in feite altijd geweest is, maar dat laat ik ook buiten beschouwing. (p. 18).

Uit deze beschrijving blijkt nu ook duidelijk dat Een gouden beker een filosofisch werk is, waarin een bepaalde opvatting over leven en dood verwerkt is. De man is gestorven en bevindt zich in een tussengebied, waarbij een opsplitsing heeft plaatsgevonden tussen leven en de idee van leven. Het is uiteraard verleidelijk om hier te verwijzen naar het magischrealisme en met name naar het ‘niemandsland’ in De trein der traagheid van Johan Daisne en de inertiewet die inhoudt dat elke beweging (en dus ook het leven) zich ook nà het stoppen even voortzet, waarbij de duur en de intensiteit afhankelijk is van de kracht van de eigenlijke beweging.

Ook het vreemde landschap en de tijdeloosheid treden in beide teksten opvallend naar voren. Tegenover het inertiebegrip of de wet der traagheid, staat het omgekeerde inchoatieve verschijnsel, waardoor een beweging in feite al aanvangt vóór ze werkelijk is begonnen. Vandaar dat de begeleider kan zeggen dat de levenden altijd al dood zijn geweest (p. 16). In elk leven is immers de dood al aanwezig. Begrijpelijk is het nu ook dat er in dit overgangsgebied tussen bestaan en nietbestaan voortdurend over ideeën wordt gesproken. Deze verbinden namelijk tijd en niet-tijd en ook lichaam en geest. Lopen is geen handeling meer, maar de gedachte eraan; pijn is geen werkelijk gevoel meer, maar een idee, en hetzelfde geldt voor het leven. Kossmann toont hier duidelijk een vorm van dualisme waarbij geest en materie afzonderlijke entiteiten zijn die tijdens het leven samengaan. Bij de dood vindt er blijkbaar een scheiding plaats.

De man ziet nu in dat hij dit tussengebied, dit ‘niemandsland’ waarin alles en iedereen onbestaanbaar bestaat, enkel kan verlaten door de beker te ledigen. Hij neemt een eerste slok nadat de begeleider hem heeft beloofd de beker na deze ene teug weer uit zijn handen te nemen (pp. 18-19). De man vertelt vervolgens zijn ervaringen op het slagveld, vlak vóór zijn dood, waarbij hij een vaag, existentieel angstgevoel had (pp. 22-23). Hij verhaalt de krankzinnige slachtpartij die ze aanrichtten onder de gewonden om hen uit hun lijden te verlossen (p. 23), waarna de begeleider over alles ‘de spons veegt’; ‘Je zult het je nooit meer herinneren en je zult er niet naar verlangen om het je te herinneren’ (p. 24), want het is ‘gememoriseerd en ver-

[p. 1054]

geten’ (pp. 22, 23 en het hele boek door, na een door de man vertelde passage).

Vervolgens beschrijft de man - die inderdaad al het voorgaande is vergeten - zijn leven als veertigjarige musikus die aan tyfus of cholera stierf (p. 25) en zijn leven als tachtigjarige bedrijfsleider die vredig stierf omringd door familieleden (pp. 27-28). Daarna ‘sterft’ hij nog viermaal: als tienjarig kind dat uit een boom valt, als boreling die door zijn dronken vader tegen een muur te pletter wordt geslagen, als twintigjarige teringlijder en als schizofrene dichter (pp. 29-30). Uit al deze verhalen blijkt dat realiteit en fiktie gaandeweg door elkaar beginnen te vloeien, want de begeleider merkt op dat de man als kind ‘rare boeken’ moet hebben gelezen (p. 30). Bovendien brengt alleen al de gedachte aan iets nu ook de indruk van werkelijkheid tot stand in dit tussengebied waarin de ideeën overheersen. Wanneer de begeleider de man vraagt of hij nooit aan een dood door heroïne had gedacht, beweert deze onmiddellijk alles van verslaving af te weten (p. 30). Als journalist pleegde hij immers zelfmoord met pillen en jenever (p. 31). Dan is de uitwerking van de eerste slok ten einde en dringt de begeleider aan op een tweede (hfdst. 2, p. 33).

De hoofdfiguur is nu een hoogleraar die zijn vrouw Aleida, en daarna zichzelf vergiftigde (p. 35, cfr. p. 62). Toch heeft hij ditmaal het gevoel dat hij het niet over zijn leven, maar over dat van iemand anders heeft (pp. 33, 37). Het sleutelwoord is hier: identifikatie. Voortdurend wilde of moest hij immers een ‘ander’ zijn, bij voorkeur een bekend kunstenaar, terwijl Aleida in hem een strenge vaderfiguur wou zien (p. 54). In dit identifikatieproces ligt een mogelijke verklaring voor al de verschillende doodsbeschrijvingen van de man. Het kunnen dan telkens bepaalde inkarnaties van dromen, wensen of illusies zijn die (symbolisch) in hem ‘sterven’. Meer mystiek aangelegde lezers zullen er onmiddellijk reïnkarnaties in willen zien, waarbij de eeuwige geest in vergankelijke lichamen terechtkomt. Het is hun gegund, want ook deze metafysische interpretatiemogelijkheid bestaat, al valt er verder weinig over te zeggen.

Nadat ook deze dood gestorven is - de negende om precies te zijn - neemt de man op aandringen van de begeleider een derde slok (hfdst. 3, p. 63). En ook nu is al het voorgaande ‘gememoriseerd en vergeten’, en weet de man zelfs niet meer dat de begeleider al voor de derde maal (en niet voor de tweede, zoals de begeleider (of Kossmann) verkeerdelijk meent, cfr. pp. 18, 32, 62) heeft beloofd hem de beker na één slok af te nemen (p. 62).

De hoofdfiguur is nu een zesenzeventigjarige staatsman die aan prostaatkanker is gestorven (p. 64) en wiens voornaam Jan is (p. 66, cfr. p. 6). Aleida is nu de naam van zijn dochter (p. 71). In naam van ‘recht en rede’ heeft hij oorlog laten voeren (pp. 67-68, 71) en ook wanneer de begeleider al de ‘levenslopen’ van de man samenvoegt komt hij tot een vrij gewelddadige slotsom (p. 65). Zo zou in het algemeen gesteld kunnen worden dat het leven op zich voor een groot deel gericht is op agressie en overheersing. De Vrijheid in de ‘ideale samenleving’ van deze staatsman is beperkt tot het zich schikken naar de wetten van deze maatschappij, waardoor er uiteraard heel wat onderdrukking plaatsvindt (p. 80). Zijn maatschappelijke theorie is er op gericht dat de mens enkel

[p. 1055]

de vrijheid wenst om zich te onderwerpen aan allerlei politieke doktrines, systemen, of geloofsartikelen (p. 80). Ook in de volgende woorden (van de staatsman) schuilt een filosofische kijk op de situatie van de mens in het algemeen:

Ik legde hem uit dat een leven, in onvrijheid begonnen en in onvrijheid besloten, tussen de niet gekozen geboorte en de niet gekozen dood toch nooit ofte nimmer anders dan onvrij kan zijn. (p. 80).

Dan drinkt de hoofdfiguur een vierde maal (p. 81) en wordt hij een negenjarige jongen uit de klas van onderwijzer Jan op wie hij verliefd is. (pp. 81-82). Aleida is nu eens een onsympathieke schooljuffrouw, dan weer een van zijn nichtjes (pp. 81, 85). De man geraakt nu helemaal in de war en slaat heel wat ‘doodsbeschrijvingen’ door elkaar. Zelfs wordt hij op een bepaald ogenblik de vrouw van Jan (die nu een vermoorde onderwijzer is) (p. 84). Even later sterft hij dan weer aan een ziekte (p. 86). Tenslotte is de hoofdpersoon de vrouw van de verzetsstrijder Jan, die haar man bedriegt met een SS'er (p. 86). Op het einde van de oorlog wordt zij (hij?) in het publiek kaalgeschoren door Aleida (p. 87). Het wordt alsmaar ingewikkelder, maar één element blijft in al deze verwarde verhalen konstant: het sterven in alle mogelijke gedaanten en situaties. De begeleider houdt het echter bij het uitgangspunt:

(...) een onderwijzer, in een of andere oorlog gesneuveld. Heus, het doet er niet toe in welke oorlog en of je echt onderwijzer bent geweest doet er evenmin toe. Ik weet dat beter dan jij. Maar ik moet, voor de goede orde, ervoor zorgen dat je enigszins bij elkaar blijft, en dat is nu eenmaal in die bepaalde gedaante. (p. 86).

Opnieuw het dualisme, maar anders voorgesteld. De geest is universeel, de verschijningsvorm - of wellicht is het hier beter te spreken van ‘belichaming’ - is vluchtig en van ondergeschikt belang. En bovendien: sterfelijk.

‘Eén dood moet de laatste zijn, dunkt me’ zei de begeleider. ‘Je hebt er zoveel achter de rug dat ik het landschap niet meer duidelijk zie. We hadden een rivier voor ons, nietwaar, en een slagveld achter ons. Je bent dood, geloof me, je moet ophouden met sterven, hoe aangenaam dat blijkbaar aan het worden is. Arme, gesneuvelde onderwijzer, drink de beker leeg.’
‘En wanneer ik het doe?’ zei de man.
‘Dan ben je dood geweest’ zei de begeleider. ‘Dat is alles. Lijkt het je niet genoeg?’ (p. 88).

Dit is de slotpassage van het boek. Nà het ledigen van de beker - of mag er nu ook gesproken worden van de kelk? - heeft de man het tussengebied overbrugd. Hij is dan dood geweest. Maar bestaat hij nog, en zo ja in welke verschijningsvorm? Het is zeker niet toevallig dat de tekst op een vraagteken eindigt, want uiteraard bestaan op deze vragen geen (eenduidige) antwoorden. Het hele verhaal dan maar afdoen met de term ‘magisch-realisme’ is een erg vrijblijvende en gemakkelijke oplossing. Kossmann heeft immers een duidelijk filosofisch standpunt ingenomen, dat aanleunt bij een dualistisch mensbeeld; de geest overstijgt hierbij de materie. Tegenover het aardse bestaan vol zinledige begrippen als Vrijheid, Recht en Rede die telkens weer moeten wijken voor eigenbelang, geweld en oorlog, staat de universele geest; een gouden beker waaruit elke sterveling drinkt. Men hoeft het met Kossmanns wereldbeeld niet eens te zijn om dit boek met veel interesse en zelfs

[p. 1056]

bewondering te lezen, al was het alleen maar terwille van de verzorgde en stijlvolle vormgeving. Bovendien is het een hele prestatie te noemen dat deze diepzinnige problematiek op een zo vlot-leesbare wijze is aangebracht. Een kleine slok uit deze ‘gouden beker’ doet naar meer verlangen.

koen vermeiren