Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 35

Claude van de Berge: liefde voor June

Eind 1981 publiceerde Claude van de Berge het tiende deel van zijn opus: Het bewegen van het hoge gras op de top van de heuvel (Elsevier/Manteau). Dat boek verschilt op een merkwaardige manier van zijn vorige werk Je droomt dat je hoort dat iemand roept en dat je luistert (1980). Dat was een soort nulpunt - het smalste deel van de zandloper - gekenmerkt door een uiterst kale taal, een gedepouilleerde stijl, een herhalingsmanie, en het geheel doordrongen van een diep verlangen niet te bestaan. Het was het witte boek van de stolling en het niet-

[p. 318]

bewegen. In vergelijking daarmee is het laatste werk een losbrekende storm van gevoelens. Er vallen woorden die we van Claude van de Berge niet gewend zijn, zoals ontroeren en in beroering brengen, geluk en liefde, lachen en wenen. Ook de taal wordt minder obsessioneel gebruikt: er is minder herhaling, meer afwisseling. De auteur brengt meer variatie in zijn zinsstructuren aan, doorbreekt de rituele litanievorm van zijn vorige boeken, hanteert een veel rijkere woordenschat, vooral meer adjectieven. Die woorden zijn bovendien minder abstract geworden, maar refereren vaak aan de zintuiglijk waarneembare realiteit. Het zou m.i. bijzonder boeiend zijn aan de verschuivingen in de taalbehandeling in de laatste twee boeken een computeronderzoek te wijden. Dat uit een en ander zou blijken dat de auteur zich heeft verzoend met, zich beter thuis voelt in de realiteit is een al te haastige conclusie, die wellicht voor de hand ligt, maar die we zullen moeten nuanceren.

Een van de meest doorgedreven variaties gebeurt met de poëtische titelzin. Dat is een soort premissezin die uitgewerkt wordt tot een leidmotief. Het bewegen van het gras wordt geassocieerd met het aangekeken worden, en naar die bevrijdende blik verlangt de ik-figuur heftig: ‘we kunnen niets anders meer verlangen dan dat iemand ons aankijkt terwijl we horen hoe het gras beweegt op de top van een heuvel’. Dat verlangen naar zelf-herkenning door samensmelting met de andere ‘heeft het beeld aangenomen van het bewegende gras’. Het ontroerend verlangen naar verlossing door de andere wordt geprojecteerd in het meisje June. Dat lente-achtige meisje roept bij de ik-figuur heel wat gemoedsbewegingen op. Die hebben twee aspecten. Soms primeert het open staan voor haar, het verlangen door haar te worden overweldigd. ‘Ik word door haar verschijning overspoeld, zoals gras door een regen wordt overspoeld’. Dan volgt hij haar gehaast, omdat hij verlangt door haar te worden aangekeken. ‘Ik volg de jonge vrouw, gehaast de helling afdalend, verward en overweldigd door haar plotse verschijning’. Dat lijkt me het vrouwelijke, het yin-element in de ik-figuur, het verlangen om liefde te ontvangen. Maar elders wil de ik-figuur zijn lot in eigen handen nemen en gaat hij tot de actie over. Dan is hij het die haar wil aankijken, benoemen, bevrijden. En haar wil dwingen met hem te communiceren, zich te laten overweldigen door zijn liefde. Ik denk aan passages zoals ‘Ik neem haar arm vast, en dwing haar met mij mee te gaan’ en ‘Ik houd haar schouder omklemd, terwijl ze zich van deze aanraking tracht los te rukken’. Dat lijkt me het mannelijke, het yang-element in de ik-figuur.

‘Als ze een beeld van zichzelf zien, zien ze steeds het landschap’. Ook de beleefde ruimte heeft mannelijke en vrouwelijke trekken. Meestal verschijnt June in een yin-decor, als een wuivende en lachende vrouw, de blote voeten in het warme zand. Er is dan sprake van het milde, zachte licht, het heldere en gladde water, de witte berken in de zomerse dagen - ‘de kleren van de vrouw hebben heldere kleuren en weerkaatsen het licht in hun vloeiende bewegingen’. Het decor is liefelijk en noodt tot communicatie: ‘ik verlang ernaar om niets verborgen te houden, zoals je glimlacht bij het zien van

[p. 319]

een oever, begrensd door witte berken en hoog wuivend gras op een zomerse dag, en je er niet aan denkt om je glimlach te onderdrukken of je gevoelens te verbergen’. Anderzijds kan de beleefde ruimte ook heftig-mannelijk zijn, vooral als de ik-figuur tot de actie overgaat. Het decor is dan in volle beweging: hevig ritselend gras, wild groeiende, trillende bloemen, stromend water, tegen de bloemen aan de oever opspattend, een hartstochtelijke storm... De wijze waarop hier een mannelijk-ritmisch en een vrouwelijk-melodisch thema ontwikkeld worden, roept bij mij herinneringen op aan Elias of het gevecht met de nachtegalen (1936) van Maurice Gilliams.

In hun ‘wanhopige worsteling’ om wederzijdse liefde en herkenning weerspiegelen de ik-figuur en June elkaar. Voor hen zal de heuvel, ook als symbool van vergeestelijking, een oplossing brengen. Het boek telt veertien ‘fragmenten’. Op het einde van het dertiende fragment kijkt hij haar aan, terwijl ze staat te luisteren naar het bewegen van het hoge gras op de top van de heuvel. ‘En ze geeft haar gezicht over aan deze blik’. Op het einde van het boek is zij het die hem bevrijdt door haar blik. ‘En ik geef mij over aan het gevoel dat iemand mij aankijkt’. De spiegeling is perfect. Hier valt het woord ‘gelukkig’. Bij de laatste scène is de aanwezigheid van een kind opvallend. Dan zijn er ook nog de nevenfiguren van de visser en de oude vrouw. Zij geven aan het verhaal een mythische, universele dimensie. Zij vertegenwoordigen de geboorte (het kind), het leven (de visser die voedsel uit zee haalt) en de dood (de oude vrouw die sterft).

Claude van de Berge: een verhaal van geluk en liefde? Eigenlijk wel. De sleutelzin van het boek is m.i.: ‘Als we elkaar aankijken, ben jij in mij, en ben ik in jou’. De blik is een blik van herkenning, hij peilt de wereld achter onze ogen, hij bevrijdt en geeft de aangekekene een gevoel van herwonnen identiteit. Het aankijken gaat dan ook samen met een diep gevoel van geluk, en met een glimlach: ‘“Ik heet June,” zegt ze, terwijl ze mij glimlachend aankijkt, en ik glimlachend naar haar luister’. Volmaakt harmonisch moment van blik, herkenning, benoeming, glimlach om de bevrijding. De ik-figuur en June zijn slechts samen één geheel, hebben slechts samen een identiteit: yin en yang in evenwicht. De andere is ‘een volmaakte vorm van jezelf’.

- ‘Want we zijn steeds gescheiden van iemand, en weerspiegelen ons steeds in iemand, en zijn daarom niet in onszelf, maar in een ander’. - ‘Misschien verlangen we slechts te veranderen in wat het meest onszelf is’. De ik-figuur ontdekt zijn ‘anima’, zij ziet haar ‘animus’. June blijkt inderdaad de ik-figuur te vervolledigen. Ze houdt van zintuiglijk waarneembare, elementaire, ‘paradijselijke’ dingen zoals stenen aan de oever, hout dat uit zee aanspoelt, het geluid van berken, de geur van bloemen, de knispering van vuur, het bewegen van het hoge gras op de top van de heuvel... Zij is het beeld van een verloren gegane, leefbare werkelijkheid. ‘Soms heeft ze de dingen aangeraakt, wetend dat je het vermogen bezit van iets te houden, van iets dat in een tastbare werkelijkheid binnengegaan is zoals jij, van iets dat er is’. June kan wellicht zijn ‘zijnsafwezigheid’ vergoeden. Ze hebben verlangd in elkaar over te

[p. 320]

gaan: samen vormen ze ‘het werkelijke, het onvernietigbare, en het onveranderlijke’.

Maar in feite kun je alleen verlangen naar, dromen van die eenheid, dat paradijs. Dat wordt aangeduid in een paar treffende passages: ‘Ik stel mij voor dat ik iemand ontmoet, en dat we naar elkaar toegaan en dat we uit de verte elkaars naam roepen en elkaars groet beantwoorden, en dat we lachend naar elkaar toegaan, en dat we onze gevoelens niet voor elkaar verbergen’ - ‘Ik droom dat ik het niet ben die leeft, die ademt, die verandert, die zich iemand voorstelt, maar dat jij het bent die in mij leeft, die ademt, die verandert, die zich iemand voorstelt’ - ‘Ik droom (...) dat ik gelukkig ben omdat je terugkeert, en dat ook jij gelukkig bent omdat je teruggekeerd bent’.

Precies daar ligt de functie van de taal: de personages dromen alleen maar van geluk, maar Claude van den Berge vertaalt het geluk in zijn boek, maakt het aanwezig in de realiteit van het boek. De hele thematiek is taal geworden, ook de structuur. Zo is er de evolutie van ik-naar zij-fragmenten. De ik-figuur kijkt eerst naar zichzelf, maar ontdekt dan dat je naar de andere moet kijken om jezelf daarin weerspiegeld te zien. In verband hiermee staat ook het fotomotief. Alleen wie zelf kijkt, kan aangekeken worden. Alleen wie liefde en leven geeft, kan leven en liefde krijgen. De ik-figuur blijft aanwezig in het tweede deel van het boek, maar dan niet in de verhalende langere fragmenten, maar in de ingelaste korte ‘verdroomde’ stukjes. Hier wordt een fading-techniek gebruikt. Terwijl de ik-figuur verdroomt, schuift de zij-figuur naar voren, om het gehele gewicht van de verhalende fragmenten te torsen. Werkelijkheid (‘zij’) en droom (‘ik’) verhouden zich hier contrapuntisch. De mens wordt zichzelf door de andere: ‘We voelen hoe we in elkaar aanwezig zijn, zoals we nooit in onszelf zijn aanwezig geweest’. De spiegelingen zitten ook in de composities van het boek. Het bestaat uit veertien tekstfragmenten. De laatste zeven weerspiegelen de eerste zeven. De twee reeksen van zeven vertonen een gelijkaardige structuur: telkens omkransen de fragmenten beginnend met ‘Ik stel mij voor’ de andere fragmenten beginnend met ‘Ik droom’, op de volgende manier:

1/2/3/4 (ik stel mij voor of variant) 5/6 (ik droom) 1 (ik stel mij voor of variant); 8 (ik stel mij voor) 9/10/11/12 (ik droom) 13/14 (ik stel mij voor). De dubbele omkransing gebeurt in gelijkaardige hoeveelheden tekstreeksen: 4/2/1 (eerste deel) en 1/4/2 (tweede deel).

De ik-droom-fragmenten ontwikkelen hoofdzakelijk de daarnet besproken yinthematiek (dromen krijg je), terwijl de ikstel-mij-voor-fragmenten hoofdzakelijk de yang-thematiek exposeren, want je iets voorstellen moet je zelf doen.

Het bewegen van het hoge gras op de top van de heuvel is m.i. veruit het belangrijkste boek van Claude van den Berge en draagt in zich het kenmerk van het grote werk: het boek doet wat het zegt.

hugo bousset