Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 35

[p. 17]

Martin Mooij
Günter Kunert, een inleiding

Günter Kunert, op 6 maart 1929 in Berlijn geboren, werd in de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog als dichter ontdekt door Johannes R. Becher, de toenmalige minister van cultuur van de DDR. Een andere schrijver die van belang was voor de ontwikkeling van de jonge Kunert, was Bertolt Brecht. Toch kan men niet zeggen dat Kunerts poëzie sterk onder de invloed van die van Brecht heeft gestaan. Hij kende de gedichten van Brecht aanvankelijk niet eens. In de ruïnenstad Berlijn was er geen werk van hem te koop. Zelf spreekt Kunert nog steeds over de invloeden van Sandburg, Edgar Lee Masters, Tucholsky, Ringelnatz en vooral ook van Heine - bepaald geen auteurs om allemaal onder één noemer te brengen. Het werk van Brecht leerde hij pas betrekkelijk laat kennen, pas toen zijn eigen eerste bundel al was verschenen. Overigens acht Kunert het heel goed mogelijk dat er verschillende overeenkomsten aan te wijzen zijn. Zij gingen immers beiden uit van dezelfde filosofie, het Marxisme. Hoogstens zou men kunnen zeggen dat Kunert deze achtergrond op een andere wijze heeft verwerkt, in de afgelopen jaren op een steeds kritischere.

Wie zijn werk kent of met hem spreekt, weet dat hij zich niet los kan maken van het verleden, daarvoor is dat verleden te verschrikkelijk geweest. In zijn roman ‘Im Namen der Hüte’ is er inderdaad sprake van een persoonlijke ervaring, ook al is de hoofdpersoon - Henri - algemeen gehouden. Kunert zelf mocht in 1945 niet ingrijpen in de ‘Endsieg’ van het Derde Rijk, omdat hij als zoon van een joodse moeder en een ‘arische’ vader daartoe niet waardig bevonden was.

Günter Kunert heeft indertijd bewust gekozen voor de DDR. Hij was sinds zijn jeugd communist. Dit betekende overigens niet dat hij daarvoor ooit ook maar iets van zijn aangeboren individualisme heeft willen prijsgeven. Persoonlijke vrijheid heeft steeds voor hem centraal gestaan. Hij vindt nog steeds dat iedereen moet leven naar eigen aanleg en mogelijkheden. Het gaat hem om het veelkleurig leefmozaïek. Met die houding heeft hij het vele jaren lang niet altijd makkelijk gehad in zijn land, maar in alle bescheidenheid heeft hij zijn

[p. 18]

principes steeds consequent doorgezet. Totdat dit niet langer ging. Na de ‘uitburgering’ van Wolf Biermann was zijn situatie in de DDR nog moeilijker geworden. In het najaar van 1979 werd het duidelijk dat hij er beter aan deed - met toestemming van de autoriteiten en met een DDR-pas - de republiek zo gauw mogelijk te verlaten. Hij vestigde zich toen in de Bondsrepubliek.

Een beeld van zijn laatste tijd in Oost-Duitsland en de eerste in het Westen krijgt men in de in het najaar van 1980 verschenen dichtbundel ‘Abtötungsverfahren’. Daarin zijn voor een deel gedichten opgenomen, die in de DDR zijn ontstaan, maar ook andere, die in het Westen werden geschreven. In deze bundel wordt een heel stuk biografie uit de laatste jaren verduidelijkt. Uit deze gedichten kan men goed aflezen hoe het hem is vergaan en hoe hij zich heeft gevoeld. Ook hoe het hem nu gaat, tamelijk concreet zelfs. Deze voor een deel heel duidelijke gedichten kregen in de Bondsrepubliek de welverdiende belangstelling.

Ook in zijn korte proza, vooral in zijn zojuist verschenen bundel ‘Verspätete Monologe’ is er steeds weer sprake van Kunerts somber geworden toekomstvisie. Het korte proza van deze auteur is overigens steeds heel boeiend. In 1980 verscheen in Nederland de verzamelbundel ‘Dagdromen in Berlijn, Amsterdam en elders’ (Meulenhoff). Daarin werden o.a. dagdromen opgenomen, die heel verschillend zijn van aard: van short- en shortest stories tot impressies, meditaties, reflexies, overpeinzingen over alle mogelijke dingen en ook verklaringen aan hem zelf. Door de vorm van het kleine proza zijn ze allemaal begrensd, maar onderling is de schrijfwijze zeer verschillend. Behalve de korte prozateksten werden voor deze Kunert-reader ook andere bijdragen gekozen: herinneringen aan zijn vaderstad Berlijn, een reis door Nederland, reisverslagen en het hoorspel ‘Mettertijd een vuur’.

Het woord als zodanig speelt bij Kunert steeds een grote rol. Natuurlijk heeft hij ook een boodschap, die hij niet helemaal onder woorden kan brengen, maar hij kan of wil die toch niet brengen zonder zich op het woord te baseren. Günter Kunert gelooft dat de taal als zodanig in gevaar is. De betekenis van woorden gaat steeds meer vervagen, en zelfs binnen de nationale talen kunnen begrippen zeer sterk verschillen. Kunert hoopt dat poëzie ertoe kan bijdragen een

[p. 19]

zekere onverdeeldheid in de taal te bevorderen. En dat dan niet alleen in poëzie. Het gaat hem om een differentiatie in het leven, om een humanisering. Daarvan wil hij zijn lezers bewust maken.

Günter Kunert heeft zo'n 25 jaar lang een rol gespeeld in het literaire leven in de DDR, sinds 1965 behoorde hij er tot de belangrijkste schrijvers. Hij heeft al sinds vele jaren wezenlijk bijgedragen tot de vernieuwing en verrijking van de hedendaagse Duitse letterkunde. Hij behoort tot het niet eens zo heel erg grote aantal werkelijk grote schrijvers van de Duitstalige literatuur. Hij heeft intussen zo'n vijftig uitgaven op zijn naam - poëzie, proza en ook een roman. Hij schreef tevens hoorspelen en scripts. Was gasthoogleraar in Texas en woont nu ergens op het Noordduitse platteland.