Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 34

[p. 775]

Enkele Hermans-personages doorgelicht

Uit talloos veel miljoenen (De Bezige Bij, 1981) van Willem Frederik Hermans vertoont qua opzet duidelijke overeenkomsten met Onder Professoren (W.F. Hermans, De Bezige Bij, 1975). Zo is de plaatsnaam waarmee dit laatste boek werd ondertekend, nl. Paterswolde, nu de plaats van de handeling geworden (cfr. p. 29 in Uit talloos veel miljoenen), waarbij het universiteitsmilieu opnieuw het kader vormt waarbinnen de roman zich afspeelt. De personages bezitten een aantal gemeenschappelijke kenmerken, terwijl een figuur als Dokter Barend in beide werken als praktizerend psychiater optreedt. Roef Dingelam (Onder Professoren) en Clemens van de Wissel (Uit talloos veel miljoenen) zijn allebei werkzaam aan de universiteit en lijden onder het feit dat ze tot geen zelfstandige, noemenswaardige wetenschappelijke arbeid meer kunnen komen (cfr. Professoren, p. 7; Miljoenen, p. 73). Ze voelen zich tevens niet begrepen door hun respektievelijke vrouwen, Gré en Sita en miskend door hun oversten en werkomgeving. Hiermee is de algemene ‘setting’ van het verhaal gebeurd en kan de aandacht nu meer gaan naar een analyse van de nieuwste roman zelf.

Hoofdfiguren zijn, zoals reeds werd aangegeven, Clemens van de Wissel, universitair-wetenschappelijk hoofdmedewerker en zijn vrouw Sita. De dochter, Parel, had Sita reeds voor ze Clemens ontmoette, terwijl een tweede voorhuwelijks kind, ditmaal van Clemens, op last van Clemens' vader (die minister was) zou geaborteerd zijn, waarna Sita geen kinderen meer kon krijgen (p. 25-26). Hun huwelijk is langzamerhand in een saaie gewoonterelatie overgegaan, waarbij Sita aan de drank is geraakt en Clemens met de gedachte speelt om haar te vergiftigen.

Dat goedaardigheid enkel een laagje vernis is waaronder de ware (slechte) aard van de mens schuilgaat, blijkt reeds uit de eerste bladzijden wanneer Clemens 's morgens zijn vrouw een kopje thee aan bed brengt en het onder de woorden; ‘Dag schat, ik heb een kopje

[p. 776]

thee voor je gezet’, betreurt dat hij er alweer geen dodelijk vergif heeft in gedaan (p. 8).

Hij vindt zichzelf daardoor een nobel mens, maar meer nog voelt hij zich gelukkig bij de idee dat hij een ogenblik macht over leven en dood heeft gehad (p. 9). De invloed van erfelijkheid en milieu komt tot uiting wanneer hij het jammer vindt ‘(...) niet ter wereld gekomen (te zijn) in een maatschappelijk kader dat een ontwikkeling tot moordenaar mogelijk maakt’ (p. 9). De menselijke bepaaldheid waarmee Hermans' personages in het algemeen te kampen hebben blijkt ook later nog wanneer Sita bedenkt dat mensen en hun onderlinge verhoudingen voortdurend gedetermineerd worden door een vooropgesteld maatschappelijk rollenpatroon (p. 195). Tevens verwijst de hele situatie naar de onkenbaarheid van de mens; onder de schijnbaar fatsoenlijke Clemens (cfr. p. 7) leeft immers een man die ervan droomt zijn vrouw te vergiftigen. Tot een daadwerkelijke moord komt Clemens niet en daarom fantaseert hij dan maar de dood van zijn vrouw (p. 201).

Net zoals Dingelam (Onder Professoren) op zoek is naar die zelfbevestiging waardoor hij zijn eigen gelijk en overmacht zou kunnen manifesteren, zo is ook Clemens gefrustreerd door het feit dat hij nog steeds niet tot lektor of hoogleraar is benoemd, terwijl een nieuwe, veel jongere kollega volop bezig is karrière te maken (p. 70). Clemens heeft al zijn hoop gezet op het schrijven van een wetenschappelijk artikel, maar na drie maanden is hij nog niet verder geraakt dan de titel (p. 73). Nochtans is dit het enige wat hij echt zou willen; dat zijn artikel af was en iedereen erover praatte (p. 179). Aan zijn bureau lijdt hij echter niets dan ‘geestelijke nederlagen’ (p. 23), terwijl hij voor de buitenwereld én tegelijkertijd voor zichzelf de schijn tracht hoog te houden dat hij aan een opmerkelijke studie bezig is;

Als ik ophoud te geloven dat ik me door werken
redden kan, ja god, dan zou dat het eind zijn.
(p. 190)

Clemens is hier een typisch Hermanspersonage dat zich temidden een nihilistische levensvorm overeind tracht te houden door het geloof aan een illusoir ideaal. De schuld van zijn mislukking tracht hij daarbij op anderen, nl. zijn vrouw en aangenomen dochter, af te schuiven (p. 207);

Want als het allemaal mijn eigen schuld is, dan
kan niemand mij helpen, (...) En dat niet alleen.
Dan kan ik ook mezelf niet helpen, want anders
zou ik dat immers al lang hebben gedaan!’
(p. 209-210),

of m.a.w.; dan zou het geloof aan zijn vooropgesteld ideaal voor hem elke zin verliezen aangezien hij logischerwijze zou moeten toegeven dat de reden van zijn mislukking bij niemand anders dan zichzelf lag.

Zoals Take, de hoofdfiguur uit Hundertwasser, honderdvijf en meer (in: Een wonderkind of een total loss) en een groot aantal andere personages uit Hermans' oeuvre, had Clemens groot willen worden op eigen kracht, terwijl hij vooral gerespekteerd werd als ‘zoon van de minister’ (p. 214). Wanneer zijn vader sterft, zal Clemens minstens tien miljoen erven, maar volgens hem is het verachtelijk ‘rijk

[p. 777]

te worden doordat je vader een sloot geld nalaat’ (p. 215). Hierdoor wordt de kans op Clemens' zelfstandige prestatie, waardoor hij zijn eigen overwicht zou kunnen aantonen, immers steeds kleiner. Het liefste dat hij zou willen is dan ook hoogleraar worden en daarna al zijn geërfde geld weggeven (p. 215). Vooreerst zou hij hiermee zichzelf hebben bevestigd en onafhankelijk hebben gemaakt, terwijl hij ten tweede in de ogen van de anderen als een weldoener zou overkomen.

Typisch voor een Hermans-personage is ook de wens om zijn leven over te kunnen doen, ‘maar dan zonder het te bederven, uiteraard’ (cfr. Clemens, p. 200). Wanneer hij temidden de drukte van een station een mooi meisje ziet meent hij hierin, net als Take in Hundertwasser, honderdvijf en meer (p. 144), opeens de ideale vrouw te ontdekken, waardoor het lijkt ‘(...) of het Lot hem nog een laatste kans wilde bieden (...) Of hij toch nog (...) het absolute geluk zou vinden (...)’ (p. 274). Maar deze kortstondige illusie brengt opnieuw Sita's woorden in herinnering, dat ‘een tweede kans (...) nooit een nieuwe eerste kans (was). Altijd alleen maar een tweede’ (p. 84). Deze fatalistische idee, die voortdurend weerkeert in Hermans' werk, lag o.a. reeds vervat in een boek als Nooit meer slapen (De Bezige Bij, 1966);

Niemand kan tweemaal op hetzelfde punt beginnen.
(...)
Niemand kan met zijn leven experimenteren.
(p. 249),

of:

Elk nieuw leven dat een mens begint is een voortzetting
van het oude leven! (p. 237)

Ook het verlangen naar de veilige geborgenheid van de ouderwereld, dat Clemens in zich voelt opkomen (p. 200) betekent een vertrouwd element in het oeuvre van Hermans. Niet zelden worden personages zodanig beheerst door deze (drang naar de) ouderwereld of (naar) het verleden in het algemeen, dat ze terechtkomen in een gefixeerde bestaansvorm waarin elke zelfontplooiing onmogelijk wordt (cfr. Alfred in; Nooit meer slapen, Lodewijk in; Ik heb altijd gelijk, Ronald in; Elektrotherapie of Guibal in; De blinde fotograaf).

Een ander konstant aspekt met thematische waarde betreft de gebrekkige kommunikatie tussen personages. Mensen slagen er niet in elkaar te begrijpen of zichzelf begrijpbaar te maken. Dit gegeven heeft direkt te maken met Hermans' opvatting dat taal in feite een ontoereikend medium is dat zich bedient van poly-interpretabele tekens. Het gevolg is dat elke ‘taal(re)konstruktie’ van de realiteit, subjektief en dus zonder bewijskracht is. Overigens konkretiseert deze meerduidigheid zich in een onkenbaarheid van de werkelijkheid en in misverstanden. Een boek als De donkere kamer van Damokles is volledig opgebouwd rond deze taalproblematiek. Zijdelings wordt het probleem van de misverstanden tussen mensen ook aangehaald in Uit talloos veel miljoenen, en dit expliciet op de pagina's 169 en 242. Voortdurend klaagt Clemens erover dat hij zich onbegrepen voelt (door Sita en Parel); Barend, de psychiater, kan Clemens niet over zijn problemen heen helpen met zijn therapeutische gesprekken en neemt tenslotte zijn toevlucht tot kalmerende tabletten (p. 217) en de auteur Lionel Prent maakt

[p. 778]

gebruik van een onpersoonlijke, voorgedrukte brief om Sita te antwoorden (p. 279). De poly-interpretabiliteit van taaltekens blijkt uit een toevallig gesprek tussen Clemens en Van Hombrugh, hoogleraar in de Oude Engelse Letterkunde. Van Hombrugh heeft het over een allegorisch gedicht waarin de zoektocht naar een verloren parel (!) betrekking heeft op het zoeken naar een dood kind (p. 203). Clemens meent hierin een zinspeling op zijn eigen situatie te herkennen (nl. betreffende het geaborteerde kind) en gaat zich schuldig voelen (p. 204-205). Ook komt hierdoor nog een ander kenmerkend trekje van het Hermans-personage naar voren, nl. het paranoïa-gevoel, dat bij een aantal van Hermans' figuren werkelijk pathologische vormen aanneemt (cfr. Cleever in; Paranoïa). Clemens vergelijkt Van Hombrugh met een beangstigend orakel en hij vreest zelfs dat deze man alles van hem afweet en zijn diepste geheimen kent (p. 204).

Wie enigszins vertrouwd is met het werk van Hermans, weet dat het wereldbeeld van deze auteur, zoals het is terug te vinden in zijn boeken, sterk aanleunt bij het filosofiemodel van Ludwig Wittgenstein. Zowel in zijn theoretische geschriften als in zijn romans keert Hermans zich af van axiomatische zekerheden ontstaan uit idealistisch en ideologisch denken. Uit een tekst als Preambule (in Paranoïa) blijkt overigens expliciet dat hij een apriori systematiek heel beslist van de hand wijst. In zijn pamflet Wittgenstein in de mode en Kazemier niet (1967), wees Hermans op de groeiende breuk tussen filosofie en wetenschap. Dingelams antwoord (in Onder Professoren) op de vraag naar wat filosofische implikaties zijn, houdt eenzelfde kritiek in:

Ik noem dat beschouwingen naar onbekende gevolgen, die niet bekender worden door erover te praten. (...) een bekend gevolg, dat is niet belangwekkend meer voor een filosoof, dat is maar wetenschap. Een gevolg moet onbekend zijn, dan pas kan erover worden gefilosofeerd. Er wordt dan vanzelfsprekend nooit iets over gezegd dat hout snijdt. (p. 381).

Deze scheiding tussen fysika en metafysika wordt in Uit talloos veel miljoenen gekonstateerd door Prof. Alwin Neubauer (p. 149). Het enige zinvolle is dan nog zich te verdiepen in de geschiedenis van de filosofie (p. 149), want aldus Hermans in Wittgenstein in de mode... (p. 40); ‘het is nuttig te zien hoeveel dwaalwegen er zijn ontdekt en hoe talrijk de redeneringen zijn die tot niets leiden (...). Filosofie wordt dan een bezigheid, louter voor de ‘wellust van het denken’ (p. 149). Existentiële levensvragen kan ze nochtans niet oplossen en tot deze slotsom komt ook Wittgenstein in zijn Tractatus logico-philosophicus.

Hermans' nihilisme, zoals het naar voren komt uit zijn teksten, moet echter niet in de eerste plaats begrepen worden als een geloof aan het Niets, maar wel als een strikte afwijzing van het idealistisch denken en van elke dogmatische waarheid, overtuiging, schijnorde of systematiek; ‘De mensheid denkt in een orde die niet werkelijk bestaat en is blind voor de oorspronkelijke chaos. Er is maar een werkelijk woord: chaos’ (Preambule p. 12, in; Paranoïa). Zijn ongeloof aan algemene waarheden en a-priori ordening toont Hermans dan ook voortdurend in zijn teksten, zodat er sprake kan zijn van een ‘scheppend nihilisme’ (cfr. Het grote

[p. 779]

medelijden, p. 224, in; Een wonderkind of een total loss).

Het diepste verlangen van Clemens naar zelfstandig verworven aanzien, gekonkretiseerd in het schrijven van een opmerkelijk artikel, of de stille wens van Sita haar omgeving te overbluffen met een boekje vol kinderversjes zijn slechts enkele voorbeelden ‘uit talloos veel miljoenen’ van het ideaalgerichte denken en handelen van mensen. Nochtans;

De mensheid bestaat al miljoenen jaren. Het is toch nauwelijks voorstelbaar dat er na zoveel tijd nog iets nieuws zou kunnen worden uitgevonden met betrekking tot datgene waarzonder de mensheid nog geen honderd jaar zou hebben kunnen blijven bestaan, als het niet al miljoenen jaren geleden uitgevonden was. (cfr. Alwin Neubauer, p. 167).

Of m.a.w. de wereld is een gegevenheid, terwijl de mens tegenover de werkelijke levensproblemen echter machteloos staat. Dat de feitelijke realiteit bepalend is ondervindt Sita maar al te goed wanneer zij uit haar dagdromerijen wordt opgeschrikt door het bericht dat ze moet geopereerd worden van baarmoederkanker (wellicht als gevolg van haar abortus) (p. 293).

Aansluitend hierbij dient nog vermeld dat Hermans' personages zelden of nooit gelukkige mensen zijn. Zeer vaak gaan zij gebukt onder het groeiend besef dat hun vooropgestelde (waan)denkbeelden niet te verwezenlijken zijn, waardoor ze zich mislukt gaan voelen. Ook zijn ze ondergeschikt aan de feitelijke gang van zaken die hun idealistisch denken voortdurend opheft. De menselijke konditie binnen de romanwereld van Hermans is sterk onderhevig aan de desintegratie van het Ideaal en de tragische bewustwording hiervan.

Wanneer de dokter tegen Sita opmerkt dat er nog zoveel heerlijke dingen te beleven zijn, antwoordt ze dat ze de indruk heeft dat deze feitelijk nooit binnen haar bereik gekomen zijn (p. 293).

Uit talloos veel miljoenen bezit niet die geniale spankracht en opbouw van boeken als Nooit meer slapen of De donkere kamer van Damokles; in vergelijking met Onder Professoren mist het de sarkastische ironie, waardoor de tekst op sommige ogenblikken mat en traag dreigt te worden. Maar zoals ik heb trachten aan te tonen verenigt het verhaal toch weer voldoende boeiende elementen in zich om het ruimschoots lezenswaard te maken.

KOEN VERMEIREN