Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 34

[p. 594]

Kronieken

Nederlandse letteren
Uit het schrijfboek van een japneus (einde)

(Open brief aan Michel Oukhow, opdat ik hem ongestraft zou mogen blijven beledigen als het mij voorkomt dat hij zeurt.)

Beste Michel,

Je vroeg me een stuk over ‘tolerantie’: ik weet niet of je het nog nodig hebt, maar ik schrijf graag hardop, ook daarover. Een paradoxaal concept, de tolerantie. Kan je tolerantie opbrengen voor de intoleranten? Er bestaat, dus, niet zo iets als de absolute tolerantie: het is nooit zo dat je te kiezen hebt tussen tolerant of niet tolerant zijn, maar wel dat je je onophoudelijk moet afvragen in welke mate je tolerant zal zijn, en waartegenover. Het intolerabele, per definitie, is op dit ogenblik de ellende, in welke zin dan ook, van de meerderheid van onze soortgenoten; het meest intolerabele is de oorzaak van deze ellende, en die is meestal te herleiden tot onwil, ikzucht en geweld. In vergelijking daarmee is elke bezinning op het begrip tolerantie - wanneer het dus niet de ellende van onze naasten zou betreffen - een akademische aangelegenheid, iets om in een tuin te bepraten, tussen de peer en de kaas. In vergelijking daarmee is, dus, de huidige tolerantievraag, in Vlaanderen, feitelijk misdadig potsierlijk, en ik probeer nu uit te leggen waarom.

Op een achtergrond van vermoeid vreedzame onverschilligheid (hoeft dat nog allemaal?) speelt zich in Vlaanderen nog altijd een soort ideologisch conflict af, dat eigenlijk alleen maar enkele minderheden aanbelangt, maar de hele levenssfeer geniepig verpest. Ik wil het wel degelijk over de tegenstelling gelovigheid-vrijzinnigheid hebben, en dan voornamelijk in het onderwijs. Als de vraag gesteld wordt dan zeg ik, wat ik meen, dat ik geen vrijzinnige ben, en als de vraag herhaald wordt dan zeg ik, wat ik blijf menen, dat ik mezelf als een gelovige blijf beschouwen - dus speel ik deugdelijk mee. Ik kan het dus eenvoudshalve eerder over de gelovigen dan over de vrijzinnigen hebben: mijn postulaat luidt dat de redenering die ik nu wil uitbouwen formeel voor beide partijen geldt.

De verzameling van de Vlaamse katolieken bevat een deelverzameling die er op uit is de hele verzameling in een bepaalde zin te structureren. Je kan die deelverzameling een harde conservatieve kern noemen, waarvan je de leden moet zoeken in de hogere verdiepingen van de kerkelijke hiërarchie, in de denkhoofden van katolieke organisaties allerhande, inclusief de C.V.P. en vele inrichtende machten, en, bijvoorbeeld ook nog, in enkele informele ouderverenigingen. Nu beweer ik dat deze behoudsgezinden eigenlijk weinig geven om het verschil tussen een conservatieve, progressieve of radicale interpretatie van de gelovige attitude, hier en nu - ze zijn eerder geneigd reactionair te denken, maar daar gaat het niet om. De strict formele cohesie, daar gaat het om. De materie, de zaak zelf, laat ze eigenlijk onberoerd (er wordt, nog altijd, aan priesters die het ambt willen verlaten gezegd: als je het niet kan laten, ga dan bij de hoeren.) Maar dat kan je zelfs niet veralgemenen: er bestaan inderdaad welmenende gelovigen voor wie de hedendaagse beschaving een en al verloedering is, die de waarden

[p. 595]

van het Europees Christendom grondig aantast. Maar deze ideologie, dit onecht bewustzijn, deze tegenstrijdige opvatting over hetgeen het evangelie betekent wordt gebruikt, en dat is onaanvaardbaar. Er bestaan dus mensen die buiten mijn weten om bepalen wanneer mijn gedrag, en gebeurlijk mijn uitingen, tegenstrijdig worden met de katoliciteit van het instituut: wat doe ik dan als ik een vaste benoeming op het oog heb? Hoe vrij kan ik nog denken en leven als ik werk moet krijgen via een politieke mandataris? En deze mijn onmacht is onaanvaardbaar, intolerabel. Deze afhankelijkheid dwingt tot conformiteit: je krijgt niet eens de kans om je zinvol conservatief op te stellen, je doet wat er gevraagd wordt, punt.

De overgrote meerderheid van de ‘katolieken’ beleven hun ‘geloof’ vandaag zo impliciet dat hun gedrag nauwelijks van een bedaarde onverschilligheid te onderscheiden is (wat een weldadige verpozing is na eeuwen moorddadige onverdraagzaamheid).

Wie er nog om geeft is met recht en reden internationaal bedrijvig: dat is, me dunkt, de beginvoorwaarde voor een evangelisch geloof: het onvoorwaardelijk niet aanvaarden van de ellende, van gelijk wie. En daarom is de machtsgreep van de formele conservatieven zo misselijkmakend (waaraan is het in godsnaam te herkennen dat een Leo Tindemans hoe dan ook de waarden van neem maar een Benedictus zou beleven, en belichamen?) En daarom is er behoefte aan profeten, geen zieners, ik wik mijn woorden, die durven zeggen: ‘wat jij daar doet heeft zo weinig uitstaans met het evangelie dat het ergerlijk is dat je je de naam christen toeëigent.’ Word ik dan zelf intolerant?

Het is, hier komt de ezelsstamp, met de vrijzinnigheid niet beter gesteld, Michel. Daar ook zijn er instellingen en semiclandestiene verenigingen die het concept van het vrije denken gebruiken, meestal in anticlericale zin, om een machtsstructuur op te bouwen. Om wat te bereiken? Het bestaansrecht van het humanisme, of ambten en toelagen? Ik heb het al vaker geschreven, en gezegd: ik geloof niet in een gesprek tussen gelovigen en vrijzinnigen. De vraag is: welke gelovige, welke vrijzinnige? Als gestructureerde verzameling kunnen beide groepen niet anders dan tolerant, dit is feitelijk intolerant tegenover elkaar staan: ‘ik verdraag je bestaan omdat ik niet anders kan, omdat ik je toch niet kan, mag uitschakelen’. Als denkende enkelingen kunnen ze met elkaar praten, maar wat hebben ze eraan, tenzij dan dat ze mekaars denken helpen uitdiepen - zonder dat hun eigenheid opgeheven wordt. Het is een vreemd begrip, de verdraagzaamheid. Ik zie het eerder zo: er bestaan waarden die iedereen moet nastreven willen we een zinnige samenleving uitbouwen. Ik acht daarom, bij voorbeeld onder meer, de term ‘pluralistisch’ onderwijs grondig verkeerd: ‘gemeenschapsschool’ lijkt me de enige zinnige term. Ik beschouw het als een voorrecht dat mijn kinderen lager onderwijs in een gemeenteschool van Mechelen hebben mogen volgen, waar jongens en meisjes, van welstellende of van min of meer werkloze ouders, uit een gelovig (katoliek of islamietisch), een vrijzinnig of een onverschillig milieu, samen enkele uiterst eenvoudige waarden hebben leren ervaren en verwezenlijken - waardoor een samenleving mogelijk een gemeenschap wordt.

[p. 596]

Het akelige is dat het verdomde geschil tussen de gelovige en vrijzinnige bovenbouwen dergelijke schooltjes - die voor mij echte gemeenschapsscholen zijn - dreigt op te heffen: er moet gekozen worden. Twee netten: het Rijk en het vrij gesubsidieerd. Het Rijk mag binnenkort ophouden met neutraal te zijn (wat een elegante formulering is voor de doodgewone opheffing van het rijksonderwijs); daarna is het enige rationale de benoemingspolitiek, dit is: een machtsstructuur die Allah weet welke belangen dient, maar alleszins naar de meest geestloze conformiteit streeft. De poëzie van Leo Apostel over de mystiek van het atheïsme lijkt me dan even gratuit als de zalvende voordrachten van Godfried Danneels over de liturgie: schone zielen allebei, zuivere geesten, in het bestaan baggeren, dat is eerder voor ons weggelegd.

Als we een taakje hebben, Michel, waarom niet bij voorbeeld als pink poets, dan bestaat het hierin: dat we elke tegenstelling die door machten en belangen in het leven geroepen en in stand gehouden wordt, met de corrosie van de ironie zouden aantasten. Ten opzichte van dergelijke tegenstellingen zal ik me graag intolerant opstellen, zoals ik geen enkele machthebber de eer van mijn eerlijkheid zal aandoen. Beschouw je dus maar, alsjeblief, als een van de vele machtelozen.

Je Georges.

(onzindelijk)

Gelezen in Kunst- en Cultuuragenda, van mei 1981, de volgende bedenking, onder de hoofding Trouwens: ‘wij beleven een tijd van totale vervuiling: niet alleen de lucht en het water, ons voedsel en onze informatie, maar ook de politiek en de economie, onze liefde, onze tijd en onze taal. Hoe kan je dan nog gedichten schrijven?’ Hoe naargeestig. In welke onzindelijke zin wordt het woord ‘gedicht’ hier niet gebruikt. Het denkbeeld van de algehele vervuiling zal wel moeten dienen om een volkomen veilig nietsdoen te beschermen, maar het is dan toch ook maar een denkbeeld, dit is een bedrog. Dit manicheïsme: de vervuilde wereld en aan de andere kant iets anders, al was het maar het bewustzijn waardoor de uiting: ‘alles is vervuild, hoe dan dichten?’ mogelijk wordt gemaakt, is niets anders dan de hypertrofie van de drang naar zelfgenoegzame autokratie bij de ‘grote’ burgerlijke schrijvers: zij willen een zindelijke wereld, zij willen een zuiver eigen wereld kunnen maken. Dat het gedicht in zijn hartstochtelijke onzindelijke veelzinnigheid even onzuiver blijft als het bestaan zelf, en toch de weelde van de hunker viert, dat is dan waarschijnlijk even ongewenst als de vrijheid die geven, mededelen, heet.

(cauda)

Ik hou ermee op. Ik sluit dit schrijfboek, af. Ik schrijf niets meer, over, en zeker niet over letterkundige werken, inzonderheid de zogeheten Vlaamse. Ik stel geen kritieken, recensies, verslagen meer op, ik heb het jaren gedaan, ik heb er een tiental jaren aan opgeofferd, ik zei, ik sprak me uit, ik bracht getuigenis, ik zette alles op niets, en wat heb ik? Wat heb ik teruggekregen? De afwezigheid, en in foro interno de knagende zelfbevraging: is het dan toch zo dat ik niets kan? Dat ik hals over kop in de versnippering vlucht om die gapende leegte te ontkomen, mijn diep verdrongen onmacht wat dan ook

[p. 597]

voort te brengen? Frans Boenders beweert: ‘uiteindelijk moet wat hier aan letterkundig werk wordt geproduceerd een vanzelfsprekend deel worden van de Nederlandse letteren. De Vlaamse literatuur heeft in dat opzicht geen toekomst meer.’ (In Kunst- en Cultuuragenda, mei 1981). Onrechtvaardige uitspraak, zeer waarschijnlijk: je kan toch wel een tiental ‘Vlaamse’ werken opnoemen, uit de voorbije tien jaren, die internationaal niveau halen, maar Boenders' affect ken ik oh wee zo goed. Een naamloze uit De Nieuwe/Boeken (van 21 mei 1981) schrijft, n.a.v. het straatrumoernummer in de Gids: ‘waarom blijft Vlaanderen verschoond van zo'n uitgesproken polemisch klimaat?’ Omdat polemiek in dit land geen zin heeft, denk ik. Wie zich ooit, vijftien jaar geleden, agressief opstelde is door de gevestigde onzin stevig binnengehaald, of gewoon verdwenen. Polemiek werd vervangen door kritiek en recensie: een stuk meer dan de helft ervan wordt door academici gepleegd, en dat verergert het misverstand: de lezer, ik, verwacht waardeoordelen en niet beschrijvingen die een zinloze wetenschappelijkheid nastreven. In dag- en weekbladen, hier en daar gewetensvolle arbeiders, onder wie enkele ook al een tiental jaren bedrijvig zijn, maar zo zelden iemand die zegt (wat hij meent): ‘nu is 't genoeg.’ Zo is het. Ik heb er genoeg van: er wordt teveel getikt, gedrukt en verkocht dat de maker onmiddellijk als een volwaardig stuk beschouwt, zonder dat iemand hem erop wijst dat het eerst dertig keer herschreven moet worden, en dan nog. En zo ben ik opnieuw vertrokken. Halt. Ik wil lezen. En misschien schrijven. Ik ben de drukte, de druksels, de druk beu. Ik wil lezen wat mij aanstaat, en dat zal dan negentien keer op twintig wel buitenlands zijn. Ik doe de deur dicht. Onnozelaar, er staat niemand te kijken. Wie zal er dit lezen? Ga witten, zeggen ze in Battel. ‘Zijde zot?’ vroegen ze, ‘nee, katoliek’ zei de japneus.

georges adé