Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 34

[p. 489]

August Willemsen
João Cabral de Melo Neto

De moderne Braziliaanse literatuur dateert men van 1922. De eerste fase van het zogeheten Modernismo, overwegend poëtisch georiënteerd, beoogde een afrekening met de overgeleverde romantische en parnassianistische waarden, en bewerkte de doorbraak van het vrije vers. Na 1930 volgde een spectaculaire bloei van de romankunst en, in de poëzie, een periode van verdieping en bestendiging, met gebruikmaking van de verworvenheden van de eerste fase. Een reactie hierop, in de vorm van een terugkeer naar formalistische rigueur, vond plaats rond 1945. Tot deze ‘generatie van '45’, die invloeden verwerkte van o.a. Eliot, Mallarmé, Valéry, de Portugees Fernando Pessoa en de Braziliaan Carlos Drummond de Andrade (geb. 1902), rekent men João Cabral de Melo Neto.

Cabral, die sinds 1947 als diplomaat buitenslands verblijft, is in 1920 geboren in Recife, de hoofdstad van de noordoostelijke staat Pernambuco, en de droogte, schraalheid en armoe van het Braziliaanse Noordoosten en van de mensen die er leven, de schelheid van het licht dat alles de scherpste contouren geeft en pijn doet aan de ogen (zie bv. de gedichten Graciliano Ramos - een noordoostelijke romanschrijver met al even afgekloven taalgebruik - en De zon in Pernambuco) vormen, naar aard, stijl en thematiek, de conditionerende factor in zijn werk, bepalend voor enkele kenmerkende aanwezigheden door zijn zon en droogte een functie vervult parallel aan die van het Pernambucaanse. Dan de aanwezigheid van architectuur en schilderkunst: Cabral is een ‘Augentier’, het visuele, concrete, vastomlijnde overheerst het muzikale, abstracte en vage. Het noemen van enkele van zijn voorkeuren bekort elke inleiding tot zijn werk met vele bladzijden: Le Corbusier, Oscar Niemeijer (de bouwer van Brasília); Dubuffet, Juan Gris, Miró, Mondriaan. Hetzelfde geldt voor zijn literaire verwantschappen: in de Spaanse literatuur het Poema de mío Cid, Quevedo, Jorge Guillén; in de Franse Valéry, Francis Ponge; in de Engelstalige de ‘imagists’, William Carlos Williams, Marianne Moore.

[p. 490]

Men weet nu wat voor poëzie men van Cabral kan verwachten: een objectiverende, antilyrische, antimetafysische poëzie van grote semantische precisie. Poëzie is geen betovering maar berekening: ‘Vanaf het eerste begin heb ik mijn poëzie geconstrueerd.’ Schrijven is niet dwangmatig maar gratuit: ‘Gedicht/dat men ook niet kan maken’ (Psychologie van de vormgeving VII). Nadat Cabral in 1942 had gedebuteerd met de nog surrealistische bundel Pedra do sono (Steen van slaap), zien we in de tweede bundel, die veelzeggend O engenheiro heet (De ingenieur, 1945), en in het gelijknamige gedicht daaruit, de voorkeur voor mathematische constructie. In Psicologia da composição (Psychologie van de vormgeving, 1947) definieert Cabral deze poëtica, waarna hij zich wendt tot de sociaal betrokken, verhalende van de ‘sertanejo’ tot onderwerp heeft, de bewoner van de door droogte geteisterde ‘sertão’ (binnenland) van Pernambuco: O cão sem plumas (De ongevederde hond, 1950), O rio (De rivier, 1954) en, voor velen zijn meesterwerk, Morte e vida severina (Dood en leven, severijns, 1955).

Zijn latere werk toont een synthese van deze elementen binnen een fascinerende ontwikkeling naar steeds strengere, met groot meesterschap gehanteerde regelmatige vormen (veelal kwatrijnen met assonantie op de even verzen - een middeleeuwse erfenis): Quaderna (Viervoud, 1960), Serial (Reeksen, 1961), A educaç~ao pela pedra (Opvoeding met de steen, 1966) en Museu de tudo (Museum van allerlei, 1975). Men beschouwt Cabral, na Drummond, als de grootste levende Braziliaanse dichter.