Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 34

Op weg naar Troje

De novelle Homme's Hoest (De Bezige Bij, 1980) van Willem Frederik Hermans, bezit een cirkelvormige struktuur. Het verhaal begint en eindigt namelijk met een dodelijk auto-ongeval, waarbij er telkens maar één overlevende is; Helena, een voormalige Nederlandse reisleidster die nu liftend de wereld rondtrekt. Tussen beide gebeurtenissen in speelt haar ontmoeting met Homme zich af, een jonge Nederlander die in Istanboel zijn dure Jaguar wil verkopen in de hoop er een aardige som voor te ontvangen. Hierin slaagt hij echter niet want Helena, die hem weet te verleiden, doet hem o.a. een omweg maken langs Troje, waarna ze stees meer de verkeerde richting gaan uitrijden. Tijdens een tocht over een hoge bergpas stort de Jaguar door een onbekende oorzaak in een ondiepe ravijn en Homme overleeft het accident niet. Helena wordt opgepikt door een Amerikaan in een zilvergrijze Rolls Royce, precies hetzelfde automodel waarmee het allereerste ongeval plaatsvond. Toevallig is deze Amerikaan juist op weg naar Troje...

Het is niet de eerste maal dat Hermans zijn verhaal opbouwt rondom een reis of een tocht, ondernomen door een bepaald personage (cfr. Nooit meer slapen, Samen naar Oostende, Een veelbelovende Jongeman). Reeds spoedig wordt het echter duidelijk dat het Hermans er in de eerste plaats niet om te doen is een realistische beschrijving van de gebeurtenissen, die wel degelijk een voldoende hoge waarschijnlijkheidsgraad bezitten, te geven,

[p. 463]

maar dat hij tracht een allegorische dimensie te kreëren waarbij zijn figuren geen mensen van ‘vlees en bloed’ zijn, maar eerder personifikaties van bepaalde ideeën. De herkenbare, konventionele werkelijkheidsbenadering is doordrongen van symboliek (in Nooit meer slapen is dat bv. de Freudiaanse) en van een aantal weerkerende motieven die een bepaalde levensbeschouwelijke realiteit tonen. Vandaar Hermans' uitspraak in Het Sadistische Universum I (p. 118), dat de romanschrijver een ‘persoonlijke mythologie’ op een doelbewuste wijze tot uitdrukking dient te brengen. Wie vertrouwd is met het oeuvre van Hermans, ontdekt, op basis van tekstvergelijking, inderdaad al vlug enkele vertrouwde elementen.

Voor de inzet van zijn verhaal opteert de auteur voor een situatie in medias res, die een duidelijke analogie vertoont met het begin van de prachtige novelle: Het Behouden Huis. Vergelijk daarbij de respektievelijke aanvangszinnen:

De grote tak, bijna de hele kruin lag ineens onder de boom, zonder dat ik gekraak hoorde. Het was overstemd door de knal uit een kortstondig struikgewas van aardklonten, niet ver bij de boom vandaan. (Het Behouden Huis)

en:

De zilvergrijze Rolls Royce, van de weg gesmeten, hing schuin tegen de geknakte vangrail. Zijn rechter spatbord, half losgerukt en afschuwelijk verwrongen, steigerde in de lucht, het wiel, met de aan flarden gescheurde band, waar roze binnenband uitpuilde, obsceen ontblotend. (Homme's Hoest)

In zijn artikel: Buiten de gevestige chaos (in Merlyn, jan. 1964, 2^e jrg., nr. 2, p. 23), wees Kees Fens reeds op het treffende effekt van een dergelijke aanzet. De aktie staat onmiddellijk centraal en het gebruik van bepaalde i.p.v. onbepaalde lidwoorden (de tak, de boom, de knal) geeft de indruk dat het belang van een introduktie ondergeschikt wordt geacht aan de direkte weergave van de gebeurtenis zelf. Fens trok eveneens de aandacht op de nauwe relatie die op deze wijze wordt gelegd tussen het beschreven voorval en de ik-figuur. En alhoewel Homme's Hoest een personale vertelsituatie kent, wordt het konkrete voorval haast tegelijkertijd in verband gebracht met de hoofdfiguur. Op die manier zijn de personages zonder omwegen in de feitelijke realiteit geplaatst, waarop ze nochtans geen enkele vat hebben. Want dat de werkelijkheid in wezen onkenbaar is, bedenkt Homme wanneer hij zich afvraagt of het dodelijke ongeval niet evengoed zou gebeurd zijn als de man de liftende Helena niet had opgepikt (p. 10).

Met een aantal figuren uit Hermans' oeuvre heeft hij het besef gemeen dat grensoverschrijdende uitspraken onzinnig zijn. Tijdens een gesprekje met Helena over het paradijs, meent hij: ‘Hier beneden is het onmogelijk en in de hemel onvoorstelbaar’ (p. 20). Deze uitspraak houdt een dubbele verwijzing in; enerzijds naar de onmogelijkheid het ideaal te verwezenlijken in deze wereld, anderzijds is er een referentie aan de Wittgensteiniaanse taalopvatting.

Wittgenstein, waarvoor Hermans altijd al een enorme belangstelling heeft getoond, konstrueerde immers in zijn Tractatus logico-philosophicus (vertaald en van een nawoord voorzien door W.F. Hermans zelf) een filosofisch taalmodel

[p. 464]

waarbij er een strikte relatie werd gelegd tussen taal en wereld. Deze verhouding steunde op een waarheidsfunktionele en een afbeeldende betekenis. Dit hield in dat elke uitspraak pas zin kon hebben in vergelijking met de realiteit. Elke uitspraak die over de grens van de wereld heen reikt is dan onzinnig, aangezien er geen werkelijkheid mee korrespondeert; elke poging om over de grens zélf te spreken is zinloos, want dit zou veronderstellen dat de scheiding ook langs de andere kant zou moeten worden bekeken. Taal en denken zijn in dit model ten nauwste verbonden, zodat:

Wat we niet denken kunnen, dat kunnen we niet denken; we kunnen dus ook niet zeggen, wat we niet denken kunnen. (Tr. 5.61)

Het paradijs in de hemel is dan ook niet voor te stellen, d.w.z.: is on-denkbaar.

En zoals zovelen van Hermans' personages, verkeert ook Homme in een toestand van interne determinatie die het hem onmogelijk maakt zijn diepste gedachten en verlangens aan iemand kenbaar te maken (cfr. p. 32). Homme, die omwille van een niet vermelde reden in geweldige geldnood zit (p. 21), wil in Istanboel zijn dure Jaguar van de hand doen om dan met een bus weer naar Nederland te reizen. Helena weet hem 's nachts echter te verleiden en over te halen om een omweg langs Troje te maken. Hierbij legt ze een duidelijke band tussen zichzelf en een onderdanige haremvrouw, terwijl Homme met een heersende, Islamitische sultan wordt vergeleken (cfr. p. 20-24). Tegelijkertijd stelt Helena de koïtus voor als een hemel op aarde (p. 24). En alhoewel er amper sprake kan zijn van liefde en Homme eigenlijk nog steeds liever zou willen doorrijden naar Istanboel, geeft hij Helena tenslotte toch haar zin en wordt er besloten langs Troje te rijden. Het is duidelijk dat Homme hier vooral gedreven wordt door instinkten, eerder dan door rationele of edelmoedige overwegingen (cfr. de relatie Homme - sultan is gebaseerd op sukses en domineren, terwijl zijn verhouding met Helena puur lichamelijk is).

Maar ook Helena handelt op een hypokriete, egocentrische wijze; het geld waarmee ze de dure hotelrekeningen betaalt en waarvan Homme mee profiteert, heeft ze samen met een groot gouden polshorloge uit de Rolls Royce van de verongelukte Engelsman weggenomen (p. 15, 26, 53, 60). Verder bekent Helena dat haar drijfveer om Homme uit Istanboel weg te houden zuiver ik-gericht was geweest, want: ‘(...) als je hem (de auto) kwijtraakt, heb je geen reden meer niet ook mij alleen te laten, van de hand te doen’ (p. 57). Op die manier blijven er voor hun verhouding nog weinig onzelfzuchtige redenen over, aangezien ze volledig steunt op eigenbelang.

Tevens tracht Helena een soort inkarnatie te zijn van de Griekse Helena van Troje (p. 25), waarbij ze het gevoel heeft dat het verleden ‘ook nu nog tekens geven kan’ (p. 36), terwijl ze twee foto's over elkaar heen meent te zien: ‘het beeld van zoals het was en daar doorheen zoals het nu is’ (p. 40). Wanneer Homme vreest dat zijn wagen nogmaals een lekke band zal krijgen op de erbarmelijk slechte wegen, lijkt Heiena's antwoord wel van een goddelijke voorzienigheid te getuigen:

[p. 465]

- Maar dat gebeurt niet schat, zei ze met een aplomb of ze toveren kon. Dat wil ik doodeenvoudig niet. Je zal zien, dat overkomt ons niet. (p. 39, cfr. p. 56).

Daartegenover staat Hommes nuchterheid die als tegengewicht een zekere ontmythologisering tot gevolg heeft. Hij relativeert de overtocht van de Hellespont (de Dardanellen) ondernomen door het Griekse leger (p. 33), hij trekt de historische situering van Troje en daarmee Schliemanns ontdekking in twijfel (p. 35, 36, 38) en beschouwt het verhaal van het Trojaanse paard als een fabeltje (p. 37). Op de koop toe is het huisje waarop in grote letters ‘Souvenirs of Troy’ staat geschilderd, helemaal leeg en verlaten (p. 31).

Wanneer Homme, door Helena verleid, steeds verder van de goede richting afdwaalt (p. 50) en zodoende uiteindelijk in ernstige moeilijkheden geraakt met zijn auto, gedraagt hij zich echter als een typisch Hermans-personage. Overal begint hij samenzweringen en bedrog te vermoeden (p. 46); een vorm van paranoïa die heel extreem aanwezig is bij Cleever in het titelverhaal uit de bundel Paranoïa, maar die ook is terug te vinden bij figuren als Sebastiaan (Een veelbelovende Jongeman), Alfred Issendord (Nooit meer slapen) of Lodewijk Stegman (Ik heb altijd gelijk) op het ogenblik dat het door hen nagestreefde doel dreigt ten onder te gaan.

Dat het ook nu steeds meer de verkeerde kant uitgaat, wordt door een aantal weerkerende elementen gesuggereerd. Eerst en vooral is er Hommes hoest. Op p. 7 en 8 wordt vermeld dat hij doornat is geworden tijdens zijn poging om Helena uit het autowrak te bevrijden. Op p. 11 zegt Homme dat hij vroeger nooit last heeft gehad van dergelijke hoestbuien. De mogelijkheid dat hij kou heeft gevat tijdens zijn reddingsoperatie is dus zeker niet uitgesloten. Van dan af wordt het hoesten steeds maar erger (cfr. p. 15, 16, 25, 45, 47, 59, 62). Wanneer Helena i.v.m. Hommes opmerking over de grootte van het paard van Troje antwoordt dat: ‘Ook een klein paardje (...) vol ongeluk (cursiver. K.V.) (kan) worden gestouwd’ (p. 37), dan houdt deze uitspraak zeker een (terug)verwijzing in naar p. 25 waar Homme de indruk heeft dat in het grote, gouden horloge (dat Helena van de dode Engelsman heeft weggenomen) ‘een klein paardje draafde’. Vervolgens is het ook opmerkelijk dat vlak voor het ongeluk plaatsvindt, hun weg langs krengen van doodgereden dieren leidt (p. 61).

Tevens is het duidelijk dat Hommes geweten steeds meer gaat lijden onder een schuldbesef. Wanneer zijn reservewiel gestolen wordt:

(...) onderging (hij) de diefstal (...) als een straf (...). Straf voor wat zij (Helena) zich toegeëigend had (nl. het geld en het horloge) en waar hij ook van had geprofiteerd. (p. 61).

Toch kan er volgens Wittgenstein geen logisch-aanwijsbare relatie worden gelegd tussen een ethische handeling en de gevolgen ervan (Tr. 6.422), en dit is in zoverre van belang dat het deel uitmaakt van Hermans' fatalistische levensvisie, die inhoudt dat (cfr. Wittgenstein) de wereld de totaliteit van de feiten is en ‘alle feiten behoren alleen tot de opgave, niet tot de oplossing (Tr. 6.4321). En alhoewel de neiging ertoe bestaat - en een aantal voorspellende aanwijzingen

[p. 466]

voorhanden schijnen te zijn - kan er in deze novelle toch op geen enkele manier een kausale relatie worden gelegd tussen Hommes (bedenkelijke) handelswijze en zijn dodelijk ongeval (p. 63-64). Hiervoor buigt het verhaal zich terug naar Hommes (onbeantwoorde) aanvangsvraag, nl. of het accident (met de Engelsman) ook zou plaatsgevonden hebben zonder Heiena's aanwezigheid. Wel wordt het onberekenbaar en instinktief handelen van de mens nog maar eens getoond.

Wanneer Helena het er een tweede maal levend van afbrengt en zij opnieuw in de gietende regen wordt opgepikt door een Rolls Royce die identiek is aan de eerste verongelukte wagen, en wanneer bovendien nog blijkt dat de chauffeur (een Amerikaan) Troje wil bezoeken, lijkt de cirkel rond te zijn (p. 66).

Het is de paradox van het eindpunt dat tevens een her-begin is. En net zoals het brikettenlint dat zich rond de aarde slingert in Anatole, zo verwijst ook Heiena's (doelloze) tocht naar de mythische betrachting van de mens om de tijd te beheersen. Een vervalsende poging weliswaar, want elk nieuw begin valt samen met de destruktie van het oude, hier gesymboliseerd door de auto-ongevallen. Vertekenend ook in die zin dat de feitelijke (onkenbare en onomkeerbare) realiteit dan zou moeten genegeerd worden. Vandaar dat Helena, die nochtans van de draagkracht van het verleden overtuigd is (p. 36), toch een verhaal zit te verzinnen dat voor haar nieuwe begeleider aanvaardbaar genoeg kan klinken (p. 68).

Voor iemand die een beetje wegwijs is in het oeuvre van Hermans, is het duidelijk dat er in deze novelle een aantal vertrouwde motieven met een thematische waarde zijn terug te vinden. Toch zijn deze elementen op een, mijns inziens, nogal fragmentarische wijze uitgewerkt- - een bedenking die overigens ook voor de personages zelf geldt - en krijgen zij hun volle betekenis pas in het licht van de overige teksten van Hermans. Op zich kan er zeker geen bezwaar bestaan tegen impliciete intertekstuele referenties en zelfs kunnen deze een goede hulp zijn bij de interpretatie van een werk; maar een deel van de intrinsieke, autonome waarde van de tekst dreigt zodoende wel verloren te gaan.

Een roman waarin alles wat gebeurt en alles wat beschreven wordt, doelgericht is; waarin bij wijze van spreken geen mus van het dak valt, zonder dat het een gevolg heeft en waarin dit alleen geen gevolg mag hebben, wanneer het de bedoeling van de auteur geweest is, te betogen dàt het in zijn wereld geen gevolg heeft als er mussen van daken vallen. Maar alleen dan. (Het Sadistische Universum I, p. 108),

een dergelijke tektonische samenhang vertoont Homme's Hoest zeker niet, en enkel het inbouwen van een cirkelvormige struktuur kan dit tekort niet verhelpen.

koen vermeiren