Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 33

[p. 601]

Moedwil en misverstand bij Ed Popelier

In de reeks ‘Grote Ontmoetingen, literaire monografieën’ (Uitg. Orion, Brugge, B. Gottmer, Nijmegen) verscheen onlangs een boekje over Willem Frederik Hermans van de hand van Ed Popelier. Een kompleks auteur als Hermans behandelen binnen het korte bestek van een dergelijk inleidend werk is inderdaad allesbehalve een eenvoudige opgave, wat echter niet wegneemt dat er toch wel heel wat meer van mocht verwacht worden dan datgene wat Popelier er van heeft terecht gebracht. De tekst stijgt niet alleen nergens uit boven een erg middelmatige oppervlakkigheid, maar vertoont zelfs een redelijk aantal onnauwkeurigheden en onjuistheden. Daar waar het toch de bedoeling had kunnen zijn op een koherente wijze de konstante thema's, motieven en opvattingen aan te geven zoals die zich in wisselende vormen aandienen in het oeuvre van Hermans, beperkt Popelier zich hoofdzakelijk tot een (niet altijd geslaagde) inhoudelijke weergave van de werken apart. Zijn eigen uitspraak op p. 90 lijkt dan ook, achteraf beschouwd, nogal aan de optimistische kant te zijn: Vrij uitvoerig zijn we daarentegen ingegaan op het proza. Dit neemt niet weg dat we ons hier ook beperkingen hebben opgelegd: bepaalde detailkwesties, hoe interessant ook, konden in dit bestek niet ter sprake worden gebracht, niet op alle vragen die opgeworpen konden worden zijn we ingegaan, structuurproblemen bleven soms onbesproken. Dit boek beoogt dan ook niet meer te zijn dan een inleiding.

En dan nog!

Op p. 17 en 18 heeft Popelier het over de relatie die bestaat tussen Hermans en Wittgenstein. Volkomen terecht merkt hij op dat het een onmogelijke zaak is om op enkele bladzijden een duidelijke samenvatting te geven van Wittgensteins' filosofie. Het weinige dat hij er dan toch over zegt had echter wel op zijn minst vrij van foutieve interpretaties mogen zijn. Wanneer hij i.v.m. Wittgenstein schrijft dat:

... hij wordt gerekend tot de neo-positivisten op wie hij grote invloed heeft uitgeoefend (p. 17)

is dit slechts ten dele waar. Waarschijnlijk bedoelt Popelier de mensen uit de Wiener Kreis (o.a. Schlick, Carnap, Waismann) die het logisch positivisme (of neo-positivisme) van Mach aanhingen wiens kentheoretische standpunt gebaseerd was op zintuiglijke ervaring en waarneming. Dat ze de Tractatus aanvankelijk als een soort positivistische bijbel beschouwden was iets waartegen Wittgenstein zich, gezien de radikale anti-metafysische stelling die deze logisch positivisten innamen, echter hevig verzette. Wittgenstein behoorde dan ook niet tot die logisch positivisten met wiens opvattingen hij op belangrijke punten van mening verschilde.

Op p. 18 schrijft Popelier het volgende:

De ‘Tractatus’, eigenlijk meer bestaande uit een aantal losse notities, is linguïstisch van aard: een onderzoek naar de natuur van de taal.

Ook was Wittgenstein geen werkelijke taalfilosoof, aangezien hij de taal of de linguïstiek nooit als hét onderwerp van zijn filosofische bezigheden zag, maar als onderdelen van een omvattender onderzoek. Zo was het er hem in de Tractatus vooral om te doen de grenzen van de taal en daarmee van de wereld te trekken, ter-

[p. 602]

wijl de Filosofische Onderzoekingen een poging waren taal pragmatisch te benaderen vanuit het gedrag en het gebruik ervan binnen taalspelen en levensvormen. In beide werken kan er echter geen sprake zijn van een zuiver linguïstisch onderzoek naar de natuur van de taal. En precies de konsekwenties hiervan zijn uiterst belangrijk bij de studie van Hermans' literair werk.

Enkele zinnen verder in de tekst van Popelier stoot men op de onbegrijpelijke zin:

Daar dus de ‘Tractatus’ zelf een uit zegging van het onzegbare is besluit Wittgenstein dan ook: Wovon Man nicht sprechen kann, darüber muss Man schweigen. (p. 18)

Het is me ten eerste niet duidelijk hoe iets, hoe dan ook, de UITZEGGING van iets ONZEGBAARS kan zijn, en vervolgens geeft deze kontradiktorische uitspraak ook helemaal niet de bedoeling van Wittgenstein weer. Wat hij wel beoogde is o.a. terug te vinden in §5.6 en 5.61 van de Tractatus zelf:

De grenzen van mijn taal betekenen de grenzen van mijn wereld.
De logica vult de wereld; de grenzen van de wereld zijn ook haar grenzen.
We kunnen dus in de logica niet zeggen: dit en dit bestaat in de wereld en dat niet. Zulks zou namelijk schijnbaar veronderstellen dat we bepaalde mogelijkheden zouden uitsluiten en dit kan niet het geval zijn, omdat de logica anders de grenzen van de wereld zou moeten overschrijden; wanneer ze deze grenzen namelijk ook van de andere kant zou kunnen aanschouwen.
Wat we niet denken kunnen, dat kunnen we niet denken; we kunnen dus ook niet zeggen, wat we niet denken kunnen.

Wittgenstein trachtte dus m.a.w. het zegbare van binnenuit te begrenzen waardoor het onzegbare zich dan ook meteen TOONDE. En inderdaad, Ed Popelier: ‘Wovon man nicht sprechen kann, darüber muss man schweigen’!

Verder lijkt het me een onmogelijke en tevens zinloze taak om een boek als De God Denkbaar Denkbaar De God inhoudelijk te willen weergeven. Schrijft Popelier immers zelf niet:

Van dit boek, dat in 1956 verscheen, heeft Hermans eens opgemerkt dat hij alle begrijpelijkheid opzettelijk heeft geweerd, (p. 48)

Tevens gaat hij hiermee volledig voorbij aan fundamentele zaken in de tekst, zoals het taalassociatieve karakter waarvan reeds een aanwijzing te vinden is in de titel zelf, maar waarvan de voorbeelden echter legio zijn. Zo o.a. op p. 77:

Edelgesteente, gesteentekenners, kennersblikken, blikkentrommels, trommelholten...

Ook de gevoerde dialogen vertonen hetzelfde kenmerk:

't Is een dwaallichtje, voorbijganger, ga voorbij!
Waarom dwaalt het voortdurend op dezelfde plaats agent? Zoudt u het de weg niet wijzen als het dwaalt? (p. 121)

Inherent aanwezig in deze experimentele tekst is de filosofie van Wittgenstein. Terwijl de Tractatus het onzegbare wilde aantonen door het zegbare duidelijk uit te spreken, gaat Hermans in zekere zin omgekeerd te werk in een poging het zegbare te tonen door de zinloosheid van het onzegbare te beklemtonen. De talrijke woordkombinaties, hoofdzakelijk ontstaan uit klankassociaties trachten nu juist via een taalkode een direktere aansluiting te vinden bij werkelijkheids- en betekenisinhouden. De zinledigheid die precies ontstaat door het ontoelaatbaar en arbitrair verbinden van uiterlijke vorm en inhoud TOONT echter op afdoende wijze de onmogelijkheid om d.m.v. kodificering de realiteit te verklaren. De taal mist hier immers elke kon-

[p. 603]

nektie met deze werkelijkheidstoestanden en wordt daardoor volledig in haar eigen (gebrekkig) systeem teruggeworpen. Dat men met dit boek vele kanten uitkan, zoals Popelier vermeldt, is wellicht juist, maar toch lijkt het voorgaande, waarover de samensteller van de monografie echter met geen woord rept, me wezenlijk voor een goed begrip van De God Denkbaar.

Indien Wittgenstein een van de belangrijkste sleutels is tot het werk van Hermans, dan geldt dit zeker ook in sterke mate voor Freud. Bij een boek als Nooit meer slapen gaat Popelier echter volledig voorbij aan bijvoorbeeld de relevante zij het omstreden psychoanalytische interpretatie die Weverbergh gaf in Puin, korzelig proza (1970). Het bedroevende resultaat van een dergelijke nalatigheid spreekt voor zichzelf in besluiten als de volgende:

Nog duidelijker wordt de vergeefsheid van alles gedemonstreerd door het cadeau dat zijn moeder hem bij thuiskomst overhandigt: een stel manchetknopen van een in tweeën gezaagde meteoriet! Bewijs niet alleen van de uitzichtloosheid van de eigen situatie maar ook van het onbegrip van zijn naaste familieleden, (p. 72)

en, in verband hiermee:

De moraal is niet ver te zoeken. Met alle moeite bereik je je doel niet maar het kan gebeuren dat, als het dan niet meer hoeft, het je in de schoot wordt geworpen, (p. 76)

Nu ja, Popelier heeft zich kennelijk geen enkele moeite gespaard!

I.v.m. Een Wonderkind of een Total Loss, schrijft hij vervolgens:

Dat kind is, misschien wel door een verkeerde opvoeding, een onmogelijk kind. (p. 78)

Wat echter een belangrijk gegeven is bij Hermans, is het feit dat een kind, in tegenstelling met Rousseaus opvatting, a-priori geneigd is tot het slechte en het kwade, zonder dat de opvoeding of welk groeiproces dan ook, hierbij een rol speelt.

Ook lijkt het me dat Popelier niet altijd zo aandachtig leest. Wanneer hij i.v.m. Herinneringen van een Engelbewaarder op p. 81-82 schrijft:

Nee, eerlijk gezegd hoeven we van de engel niet al te hoge verwachtingen te koesteren,

is dat nog eventueel zijn zaak, maar totaal foutief is de volgende uitspraak:

Op de gang van de gebeurtenissen bijvoorbeeld kan hij (de engelbewaarder) geen enkele invloed uitoefenen, omdat de dingen nu eenmaal toch gebeuren zoals ze gebeuren.

Blijkbaar mogen we van Ed Popelier ook geen al te hoge verwachtingen koesteren, want op p. 56 van Herinneringen van een Engelbewaarder, wanneer Alberegt zelfmoord wil plegen, staat letterlijk:

Wie anders dan ik (de engelbewaarder) had de patroon scheef in de loop laten schieten?
Hoe Alberegt ook zwoegde, hij slaagde er niet in er beweging in te krijgen. Daar had ik wel voor gezorgd.

Ook heeft Popelier geen oog voor het (psychologische) schuldgevoel waarmee Alberegt rondloopt na het ongeval, iets wat o.a. één van de belangrijkste (onbewuste) oorzaken is dat hij in de rechtszaal ontslag van rechtsvervolging eist voor een journalist die Hitler had beledigd.

Nee, het heeft niet veel zin op die manier te blijven doorgaan. Wat mijns inziens een betere aanzet tot deze monografie van Hermans was geweest, was, niet zoals Popelier een opsomming van de werken te maken, maar wel een verantwoorde indeling te geven in de belangrijke thema's, motieven en krachtlijnen in Hermans' oeuvre (zoals de chaos t.o.v. de beschaving, de animale drift, de regressie, het individualisme dat soms

[p. 604]

naar een vorm van solipsisme neigt, de rol van de taal, enz.), waaronder dan de afzonderlijke teksten hadden kunnen ressorteren. Volgens deze werkwijze hadden ‘de grote lijnen’, zoals Popelier ze noemt (p. 92), een overzichtelijk geheel gevormd, waarvan de eventuele konkrete tekstbesprekingen een verduidelijkende en bewijskrachtige illustratie hadden geweest. Nu dreigt dit alles verloren te gaan in de chaos van (vaak oninteressante) samenvattingen en plots opduikende citaten en verwijzingen. Niet in het minst betreurenswaardig is ook het feit dat de samenstelling van een dergelijke literaire monografie veelal een eenmalige gebeurtenis is die vooral de bedoeling heeft een eerste kennismaking te zijn met een auteur (zo bv. in het onderwijs).

Een boekje als dit van Popelier kan ‘het misverstand’ in de literaire wereld van Hermans mijns inziens dan ook enkel nog maar vergroten.

koen vermeiren